Việt Nam gìn giữ sự tồn tại của mình không chỉ bằng máu xương của cha ông trong chiến tranh, mà còn bằng tinh thần cộng đồng bền chặt, tình yêu với đất và người, từ những trang sử đỏ lửa đến những đóng góp thầm lặng trong thời bình.
Nhưng trong kỷ nguyên mới, nơi thông tin di chuyển nhanh hơn cả suy nghĩ, nơi một người có thể kết nối với năm châu dễ dàng hơn trò chuyện với hàng xóm, giáo dục lòng yêu nước không thể tiếp tục đi theo lối mòn. Nó đòi hỏi một tư duy khác: Sắc sảo hơn, cởi mở hơn, gắn với hành động cụ thể hơn và gần gũi hơn với đời sống.
Ngày nay, phần lớn thế hệ trẻ sinh ra trong hòa bình, lớn lên trong hội nhập, được tiếp cận công nghệ sớm, nói tiếng Anh tốt hơn tiếng Việt, và có khi hiểu rõ về chiến tranh thế giới nhiều hơn các trận đánh lịch sử của cha ông mình. Đó không phải là mất gốc như một số người giàu hoài niệm thường cảnh báo.
Đó là kết quả tất yếu của thời đại. Và chính trong bối cảnh ấy, giáo dục lòng yêu nước cần được làm mới để không trôi tuột khỏi tâm trí người trẻ trong sự ồn ào của mạng xã hội, những lựa chọn cá nhân đa dạng, và thói quen sống số hóa.
Một trong những hạn chế cần nhìn nhận với tinh thần cầu thị là các hoạt động giáo dục lòng yêu nước trong nhà trường hiện nay vẫn nghiêng nhiều về hình thức biểu trưng như chào cờ, làm báo tường dịp lễ, thi vẽ tranh lịch sử nhưng ít tạo cơ hội để người học thực sự “chạm” vào trải nghiệm công dân. Những hoạt động ấy không sai, trái lại là cần thiết.
Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở đó thì giáo dục dễ đánh mất chiều sâu. Chúng ta không thể kỳ vọng học sinh hiểu hết giá trị của độc lập dân tộc chỉ qua một bài thi viết về ngày 2/9 nếu các em chưa từng được thử lên tiếng bảo vệ cộng đồng mình, đối mặt với các mâu thuẫn xã hội thật, hay được rèn luyện tư duy phản biện trước những luồng quan điểm đa chiều. Giáo dục lòng yêu nước, vì vậy, không nên tiếp tục được thiết kế như một quá trình “truyền tải thông tin”, mà cần chuyển thành quá trình “kiến tạo năng lực công dân”.
Lòng yêu nước trong thế kỷ 21 không thể tách rời khỏi ba yếu tố: Tư duy phản biện, hành vi có trách nhiệm và bản lĩnh hội nhập. Một người trẻ yêu nước không chỉ là người biết hát Quốc ca, mà là người biết từ chối gian lận học đường, biết hành xử văn minh trên mạng, không chia sẻ tin giả và có ý thức giữ gìn hình ảnh quốc gia khi ra nước ngoài. Lòng yêu nước không còn nằm yên trong cảm xúc, mà cần được nuôi dưỡng như một kỹ năng để có thể sống vững giữa một thế giới đầy cám dỗ, cạnh tranh và xung đột giá trị.
Một tiết học công dân về lòng yêu nước có thể không bắt đầu từ lý tưởng, mà từ một tình huống: Nếu bạn là sinh viên phát ngôn thiếu cân nhắc trên mạng xã hội khiến hình ảnh Việt Nam bị hiểu sai thì bạn sẽ làm gì? Một lớp học không chỉ dừng ở câu trả lời đúng sai, mà mời gọi học sinh đối thoại về ranh giới giữa tự do ngôn luận và trách nhiệm phát ngôn, giữa cái tôi cá nhân và bản sắc cộng đồng. Đó là cách lòng yêu nước được đưa xuống “bàn mổ xẻ” để hiểu đúng và sống đúng.
Bên cạnh đó, mô hình giáo dục công dân hiện đại của Singapore là một điển cứu đáng tham khảo. Chương trình National Education đưa học sinh từ tiểu học đến đại học tiếp cận các chủ đề về lịch sử, an ninh, chính sách công thông qua thực hành: Mô phỏng bầu cử, tham vấn cộng đồng, xây dựng thành phố thông minh…
Mỗi hoạt động đều vừa gắn với bản sắc, vừa hướng ra thế giới. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi, nhưng điều quan trọng là phải điều chỉnh theo bối cảnh văn hóa của mình - nơi truyền thống “uống nước nhớ nguồn” và tinh thần cộng đồng vẫn thấm đẫm trong mỗi gia đình, xóm làng.
Tuy nhiên, sẽ là thiếu sót nếu giáo dục lòng yêu nước chỉ nằm trong trường học. Bởi tình yêu đất nước, trong thực tế, không nhất thiết phải biểu hiện bằng lời lẽ lớn lao hay lý tưởng to tát. Nó hiện diện trong những lựa chọn nhỏ bé nhưng bền bỉ của đời thường. Một bác tài xế xe buýt kiên trì trả lại tiền thừa, một nhân viên hành chính không thỏa hiệp với sai trái, một người mẹ dạy con không xả rác - tất cả đều là những biểu hiện thầm lặng của lòng yêu nước.
Trong xã hội hiện đại, nơi con người dễ bị cuốn vào nhịp sống vội vã thì chính những hành vi tưởng chừng bình thường ấy lại là nền móng xây dựng một quốc gia đáng sống - nơi kỷ cương, trật tự và đạo đức trở thành bản sắc quốc gia chứ không cần đến khẩu hiệu.
Tình yêu nước cũng sống trong hành vi văn minh ở nơi công cộng: Biết xếp hàng, biết giữ trật tự trong rạp chiếu phim, biết xin lỗi khi va chạm… Một người yêu nước không nhất thiết phải gắn cờ lên avatar, mà là người hiểu rằng mình là đại diện cho cộng đồng trong từng hành vi. Một nghệ sĩ biết phản hồi có văn hóa khi văn hóa Việt bị xuyên tạc, một du học sinh sống chuẩn mực tại ký túc xá, một nhà khoa học chọn nghiên cứu để giải bài toán cho chính đất nước mình, tất cả đều là những công dân yêu nước theo cách sâu sắc, và bền bỉ.
Trong thời đại mà AI có thể viết một bài văn yêu nước rất trôi chảy thì điều làm nên sự khác biệt chính là: Người học có dám hành động dựa trên tình yêu đó hay không. Vì thế, giáo dục lòng yêu nước trong kỷ nguyên mới cần tạo ra những tình huống thật - nơi người học có cơ hội sống như một công dân thực sự: Được phản biện, được sai và được sửa, được lắng nghe và được trao trách nhiệm.
Giáo dục lòng yêu nước, nếu được nuôi dưỡng đúng cách, sẽ không chỉ tạo ra một thế hệ biết yêu Tổ quốc, mà còn biết yêu sự thật, yêu đạo đức, yêu nhân loại vì những giá trị đó không mâu thuẫn với nhau. Một người trẻ biết yêu nước sẽ không chỉ bám víu vào quá khứ, mà biết kiến tạo tương lai. Một quốc gia không chỉ lớn lên nhờ những chiến thắng, mà trưởng thành nhờ những con người tử tế, âm thầm và kiên trì làm điều đúng trong vô vàn khoảnh khắc mà không ai nhắc đến.
Và vì thế, cuối cùng lòng yêu nước chính là nằm ở cách một người sống mỗi ngày giữa những chọn lựa có thể làm tổn thương cộng đồng, họ vẫn chọn sống tử tế. Đó là hình thức yêu nước giản dị nhất, nhưng cũng bền vững nhất.
