Một hoạt động trải nghiệm khởi nghiệp đổi mới sáng tạo dành cho học sinh, sinh viên. Ảnh: IEC

Đó là quan điểm của ThS Lê Nhật Quang - Giám đốc Trung tâm Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, Đại học Quốc gia TPHCM (IEC).

Tận dụng thời điểm “vàng”

- Nhiều năm làm hỗ trợ khởi nghiệp, ông nhìn nhận hoạt động đào tạo về tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo trong nhà trường hiện nay như thế nào?

Ở nhiều trường học, văn hóa giáo dục truyền thống vẫn đặt nặng ‘học để thi’ và ‘an toàn điểm số’. Học sinh chưa được khuyến khích tư duy ‘tạo giá trị’ để có thể dám nghĩ, dám làm, khả năng chấp nhận thất bại. Phụ huynh và nhà trường phần lớn vẫn lo lắng việc cho trẻ thử nghiệm có thể ảnh hưởng thành tích. Điều này dẫn đến tình trạng: Dù có nhiều ý tưởng sáng tạo, khởi nghiệp tiềm năng ở học sinh, sinh viên nhưng thiếu môi trường, phương pháp và đánh giá phù hợp để nuôi dưỡng và phát triển. - ThS Lê Nhật Quang

- Hoạt động đào tạo khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo trong các trường học đã có những chuyển biến tích cực, nhưng vẫn đang trong giai đoạn mới bắt đầu, hay nói theo ngôn ngữ khởi nghiệp sáng tạo là đang trong giai đoạn “kiểm nghiệm sản phẩm, thị trường”.

Hoạt động đào tạo được thúc đẩy mạnh mẽ sau thời điểm của 2 Đề án, gồm Đề án 844 Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025 và Đề án 1665 Hỗ trợ học sinh, sinh viên khởi nghiệp đến năm 2025 ban hành năm 2017. Các cơ sở giáo dục đã và đang tích hợp nội dung khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo vào trong chương trình đào tạo.

Bậc đại học, cao đẳng đã lồng ghép được nhiều chương trình, có nơi triển khai thành môn học cho tất cả sinh viên. Ở bậc phổ thông, đặc biệt ở cấp tiểu học, tôi nhìn nhận vẫn chưa triển khai sâu rộng, chủ yếu khuyến khích học sinh tham gia các cuộc thi, học thông qua các chương trình ngoại khóa. Và mức độ phủ vẫn chưa đồng đều giữa các khu vực địa lý, hệ thống cơ sở giáo dục.

Cùng với đó là chất lượng và hiệu quả của các chương trình chưa được đánh giá theo khung năng lực chuẩn, mà hiện nay chưa có. Các trường chủ yếu thực hiện theo kinh nghiệm, sự tin tưởng vào một trường phái hay quan điểm về khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo nhất định, cùng với sự tùy biến và năng lực của người hướng dẫn, truyền đạt.

Do đó cũng đã phát sinh ra một số vấn đề đáng lưu ý. Cụ thể, nhiều trường chỉ lồng ghép vào một vài tiết ngoại khóa, kỹ năng sống. Chưa có chương trình tích hợp hoặc độc lập, bài bản, với lộ trình phát triển năng lực từ cơ bản đến nâng cao.

Người dạy chưa tiếp cận các phương pháp và công cụ dạy và đánh giá một cách hiệu quả về khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo. Số ít thầy cô, đặc biệt là khối phổ thông chưa được đào tạo bài bản về tư duy, cách thức giảng dạy các nội dung và công cụ như Lean Startup, Design Thinking hay Business Model Canvas…

Ngoài ra, các hoạt động vẫn tập trung chủ yếu trong từng sự kiện, thời điểm, nhấn mạnh về thành tích. Các cuộc thi sáng tạo, ý tưởng khởi nghiệp vẫn dựa vào kết quả sản phẩm hoặc bài thuyết trình, chưa chú trọng quá trình: Đặt vấn đề, thử nghiệm, thất bại và điều chỉnh.

- Ông cho rằng dạy tư duy khởi nghiệp cần bắt đầu từ lứa tuổi tiểu học, quan điểm này được xây dựng trên cơ sở nào?

- Theo các nghiên cứu về chủ đề này trên thế giới, dạy tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo thường sẽ tiếp cận theo nghĩa rộng. Nó không chỉ là việc dạy kinh doanh, tạo ra doanh nghiệp, mà là việc dạy cách nâng cao năng lực giải quyết các vấn đề sáng tạo, tạo ra “giá trị” cho bản thân, cộng đồng và xã hội. Do đó, giai đoạn tiểu học, từ 6 đến 11 tuổi, là thời điểm “vàng” để hình thành tư duy ấy.

Đào tạo ở lứa tuổi này giúp tăng cường sự linh hoạt và tò mò tự nhiên cho não bộ của trẻ. Trẻ tiểu học có khả năng ghi nhớ, sáng tạo và tưởng tượng vô hạn. Các em luôn đặt câu hỏi về thế giới xung quanh và khao khát khám phá. Đó chính là nền tảng để khơi gợi tư duy đổi mới sáng tạo: “Tại sao?”, “Nếu… thì?”, “Làm sao để...?”. Tò mò và trí tưởng tượng là bước đầu tiên của vòng đời khởi nghiệp sáng tạo theo mô hình của Tina Seeling từ Đại học Stanford (Tưởng tượng - Sáng tạo - Đổi mới sáng tạo - Khởi nghiệp sáng tạo).

Giai đoạn này còn giúp trẻ hình thành thói quen học hỏi chủ động. Khi cho học sinh tự đề xuất ý tưởng, tham gia thiết kế kịch bản, tự thực hành và chia sẻ, điều này giúp các em hình thành thói quen tự chủ trong học tập, một yếu tố cốt lõi của tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo.

Quá trình học hỏi giúp các em tăng cường năng lực tạo “giá trị” theo quá trình phát triển và diễn ra tự nhiên. Ở bậc tiểu học, giáo viên có thể tổ chức các chương trình lồng ghép thường xuyên, như các trò chơi “thử - sai” an toàn, giúp học sinh hiểu rằng thất bại là bước đệm để điều chỉnh và sáng tạo tốt hơn.

Từ nhận thức ban đầu về việc “tạo giá trị nhỏ” đến khi phát triển thành các dự án và mô hình kinh doanh ở cấp cao hơn. Khi lớn lên, những em đã quen với việc thử nghiệm, sẽ có được những năng lực thích ứng, khả năng chịu đựng, sự kiên trì, niềm tin và hình thành thái độ đúng, bớt sợ rủi ro, dám dấn thân và hướng hành động tạo ra giá trị.

Việc đào tạo sẽ xây dựng nền tảng văn hóa cho học sinh về tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo trong xã hội, tăng cường gắn kết gia đình. Các dự án nhỏ như “làm đồ chơi từ vật liệu tái chế” hay “trồng cây trong lớp” thường kêu gọi phụ huynh cùng tham gia chuẩn bị, đánh giá và chia sẻ.

Điều này không chỉ tạo sự đồng thuận giữa gia đình và nhà trường, mà còn giúp phụ huynh hiểu rõ hơn về mục đích, phương pháp dạy đổi mới sáng tạo, từ đó ủng hộ con em mình, đồng thời góp phần cơ bản tạo ra một xã hội có tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo.

Việc dạy tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo trong trường, đặc biệt là cho hệ tiểu học, nên gắn với trải nghiệm và thực hành, lồng ghép vào các chương trình hiện có như STEM, thực tế… Kinh nghiệm từ các nước phát triển, việc đào tạo tư duy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo đã được đưa vào trong mọi cấp học.

Một tiết học tại Trường Tiểu học Đinh Tiên Hoàng (TPHCM). Ảnh: Lê Nam

Lộ trình phát triển đồng bộ

- Xây dựng chương trình dạy học khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo cần như thế nào để phù hợp với trình độ, nhận thức, cảm xúc ở mỗi lứa tuổi khác nhau?

- Để xây dựng chương trình dạy học về khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo phù hợp với từng lứa tuổi, cần tuân theo nguyên tắc của mô hình “diễn tiến theo giai đoạn” và “cá thể hóa phù hợp với mức độ nhận thức, xã hội và cảm xúc” của học sinh. Trong một nghiên cứu, tác giả Marktin Lackeus (2015) đề xuất ba bước chính, tương ứng với ba mức độ tinh chỉnh nội dung và phương pháp sư phạm.

Mức độ 1 là khám phá và hình thành ý tưởng, dành cho học sinh tiểu học (6 - 11 tuổi) và đầu cấp trung học cơ sở (12 - 13 tuổi). Với mục tiêu khơi gợi sự tò mò, thúc đẩy đặt câu hỏi “Tại sao?”, “Làm thế nào?” và khuyến khích sáng tạo ý tưởng ban đầu. Với các phương pháp đào tạo như: Trò chơi nhập vai, kể chuyện và các hoạt động tương tác thủ công đơn giản. Chương trình đào tạo được đánh giá thông qua phiếu đánh giá cơ bản cho tư duy sáng tạo (số lượng ý tưởng, tính mới lạ) kết hợp phản hồi nhanh và các danh mục sản phẩm mẫu.

Mức độ 2 là tạo giá trị ban đầu, dành cho học sinh cuối cấp THCS (14 - 15 tuổi) và đầu cấp THPT (16 - 17 tuổi). Với mục tiêu giúp học sinh bắt đầu “tạo giá trị” cho cộng đồng hoặc cho nhóm người. Ví dụ, dự án phục vụ cộng đồng, bán sản phẩm nhỏ. Từ đó phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, giao tiếp, làm việc nhóm.

Với phương pháp áp dụng công cụ Design Thinking: Đồng cảm - định nghĩa vấn đề - phát triển ý tưởng - làm nguyên mẫu - thử nghiệm với “khách hàng thật” là thầy cô, bạn bè. Việc đào tạo sẽ giới thiệu các khái niệm cơ bản về kinh doanh như khách hàng, giá trị, chi phí để học sinh hiểu cách triển khai ý tưởng thành sản phẩm hay dịch vụ nhỏ.

Mức độ 3 dành cho học sinh cuối cấp THPT (17 - 18 tuổi) với mục tiêu khuyến khích học sinh thực hành xây dựng một dự án khởi nghiệp nhỏ hoặc mô hình kinh doanh có tính bền vững, không chỉ tạo ra giá trị ngắn hạn mà có tầm nhìn dài hạn về xã hội và môi trường.

Phương pháp áp dụng là sử dụng công cụ Lean Canvas hoặc Business Model Canvas để học sinh lập kế hoạch tài chính đơn giản, phân tích thị trường và xác định nguồn lực; kết hợp học từ người cố vấn, mời doanh nhân trẻ hoặc cựu học sinh khởi nghiệp làm cố vấn, tham gia “Demo Day” để học sinh trải nghiệm gọi vốn giả định và nhận phản hồi, nhận xét thực tiễn.

Nguyên tắc chung xuyên suốt trong quá trình đào tạo là ứng dụng liên ngành, liên môn, tăng dần tính phức tạp, đánh giá để xây dựng, tư duy cởi mở và thử - sai. Với mô hình diễn tiến này, chương trình không chỉ đáp ứng đúng trình độ, nhận thức và cảm xúc của từng nhóm tuổi mà còn tạo dựng lộ trình phát triển năng lực khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo đồng bộ, từ tiểu học đến THPT.

ThS Lê Nhật Quang tại một chương trình đào tạo về khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo do IEC tổ chức. Ảnh: IEC

- Giáo viên dạy khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo trong nhà trường cần có những kiến thức kỹ năng gì để tổ chức hoạt động dạy học mang lại hiệu quả cao ở mỗi lứa tuổi?

- Để tổ chức hiệu quả, phù hợp với từng lứa tuổi, giáo viên cần hội tụ đồng thời kiến thức chuyên môn về khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo, kỹ năng sư phạm đặc thù và một số năng lực cá nhân nhất định. Giáo viên phải hiểu rõ khái niệm và quy trình tạo giá trị, tạo dựng doanh nghiệp, bao gồm: Cách phát triển ý tưởng, nhận diện cơ hội, công nghệ, tiếp thị, rủi ro, kế toán, tài chính…

Nhận thức bản thân, biết được thế mạnh, sở trường và phong cách của chính mình để điều chỉnh vai trò “người dẫn” phù hợp với tính cách của từng nhóm học sinh. Thầy cô có khả năng dẫn dắt, thành thạo đặt câu hỏi mở, khơi gợi thảo luận, điều phối nhóm, tóm tắt và phản hồi ý tưởng. Đây là kỹ năng then chốt để áp dụng thành công các phương pháp như tư duy thiết kế hay học thông qua dự án.

Giáo viên cần biết sử dụng khung “đánh giá” để tập trung vào điểm mạnh, truyền cảm hứng và duy trì động lực cho học sinh trong quá trình đổi mới sáng tạo. Có kinh nghiệm tổ chức hoạt động phục vụ cộng đồng, giúp học sinh trải nghiệm “học thông qua làm” và gắn kết với thế giới bên ngoài trường học.

Đặc biệt, giáo viên cũng cần kỹ năng về khởi nghiệp như marketing và giao tiếp giúp nghiên cứu, đánh giá thị trường; thuyết phục, trình bày ý tưởng, tạo “sức lan tỏa” cho dự án của học sinh; quản lý nguồn lực, như lập kế hoạch kinh doanh, tài chính, tìm kiếm và phân bổ nguồn lực, quản lý dự án giúp học sinh có thêm nguồn lực cho giai đoạn tạo dự án khởi nghiệp.

Các thầy cô cũng cần có khả năng khám phá và tận dụng cơ hội như: Nhận diện và hành động dựa trên cơ hội kinh doanh và xã hội, giúp học sinh biết cách chuyển từ ý tưởng sang hành động. Có tư duy chiến lược, đặt ưu tiên, xây dựng tầm nhìn dài hạn, xác định đối tác chiến lược.

Giáo viên cần thúc đẩy tính đam mê khởi nghiệp, truyền cảm hứng và niềm tin cho học sinh; sự tự tin, tin vào khả năng hướng dẫn nhóm để giải quyết vấn đề; tính chủ động, sẵn sàng thử nghiệm, không ngại thất bại; tính đổi mới, thúc đẩy ý tưởng mới mẻ, có tầm nhìn; sự kiên trì, vượt qua thử thách và hỗ trợ học sinh với dự án của mình.

Về phía nhà trường cần bố trí thời gian, logistics và động lực (cơ chế khen thưởng, công nhận đóng góp) để giáo viên chủ động nâng cao năng lực giảng dạy về khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo. Với sự kết hợp giữa kiến thức khởi nghiệp, kỹ năng sư phạm đặc thù, năng lực quản lý dự án và thái độ phù hợp, giáo viên sẽ có đủ hành trang để thiết kế, tổ chức và đánh giá hiệu quả các hoạt động khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo, đồng thời điều chỉnh mức độ phức tạp phù hợp với từng lứa tuổi học sinh.

- Xin cảm ơn ông!

Để đảm bảo chương trình đào tạo khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo ở bậc tiểu học đến THPT có thể lan tỏa, các bên liên quan như Sở GD&ĐT, nhà trường, doanh nghiệp, phụ huynh cần được thu hút tham gia ngay từ đầu, từ khâu thiết kế đến đánh giá kết quả.
Sự cộng tác chặt chẽ này không chỉ tạo ra động lực và nguồn lực bền vững, mà còn đảm bảo rằng mỗi khi có trường mới áp dụng chương trình, luôn có sẵn mạng lưới hỗ trợ và dữ liệu so sánh để tiếp tục cải tiến, nhân rộng một cách hiệu quả - ThS Lê Nhật Quang.

Bài viết với tag: "tư duy sáng tạo"

Khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo: Vì sao cần dạy từ cấp tiểu học?

Có thể bạn quan tâm