Đổi mới giáo dục nghề nghiệp: Đón cơ hội, vượt thách thức

NGƯT.TS Phạm Xuân Khánh - Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Công nghệ cao Hà Nội, chia sẻ những phân tích về xu hướng phát triển, tác động của bối cảnh mới và đề xuất các giải pháp đột phá nhằm nâng cao chất lượng giáo dục nghề nghiệp.

Xu hướng phát triển

- Theo ông, xu hướng phát triển của giáo dục nghề nghiệp giai đoạn 2025 - 2030 sẽ tập trung vào trọng tâm nào?

- Theo Diễn đàn kinh tế thế giới, top các kỹ năng cần thiết cho người lao động trong giai đoạn 2024 - 2030 là: Tư duy phân tích và sáng tạo; chiến lược học tập chủ động; giải quyết các vấn đề phức tạp; tư duy phản biện. Các kỹ năng này khác với kỹ năng “cứng”, như tính chính xác, khả năng chịu đựng, trí nhớ, quản lý tài chính, nguồn lực... vốn quan trọng đối với lao động trong giai đoạn vừa qua. Cho đến hiện nay, giáo dục nghề nghiệp chưa đáp ứng được nhu cầu nêu trên về nguồn nhân lực có kỹ năng mới và trình độ đòi hỏi cao hơn đặt ra thách thức ngày càng lớn cho thị trường lao động.

Do đó, xu hướng phát triển giáo dục nghề nghiệp giai đoạn 2025 - 2030 là phải tăng nhanh quy mô đào tạo, đồng thời nâng cao chất lượng - yêu cầu mang tính cấp bách. Trong đó, hệ thống giáo dục nghề nghiệp phát triển mạnh, được hình thành theo hướng mở, liên thông, cơ bản phù hợp với các nước trên thế giới. Các điều kiện bảo đảm chất lượng đào tạo được tăng cường, bước đầu hình thành một số cơ sở đào tạo và chương trình đào tạo chất lượng cao theo chuẩn quốc tế.

Tỷ lệ lao động qua đào tạo nghề có bằng cấp, chứng chỉ; tỷ lệ lao động có việc làm phù hợp với kỹ năng nghề và trình độ đào tạo tăng; lao động Việt Nam từng bước tham gia và đảm nhận nhiều vị trí công việc trước đây do chuyên gia nước ngoài đảm nhiệm. Cùng đó, thu hút nguồn vốn đầu tư FDI dịch chuyển mạnh vào Việt Nam trong bối cảnh đa dạng hóa chuỗi cung ứng toàn cầu, góp phần phát triển kinh tế - xã hội, sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.

Cơ hội và thách thức mới

- Với xu hướng trên, trong bối cảnh hiện nay, giáo dục nghề nghiệp Việt Nam đứng trước những cơ hội và thách thức nào, thưa ông?

- Trước hết, cơ hội và thách thức từ nội tại thị trường lao động. Việt Nam có nguồn cung lao động dồi dào, khả năng thích nghi cao, được đánh giá là tiếp thu nhanh những tiến bộ trong khoa học kỹ thuật trong sản xuất và kỹ năng quản lý. Cơ cấu lao động đang chuyển dịch theo hướng tích cực. Tỷ lệ người trong độ tuổi lao động tham gia lực lượng lao động duy trì ở mức cao; tỷ lệ thất nghiệp ở mức thấp so với khu vực, chỉ xấp xỉ 2%. Chất lượng việc làm, thu nhập của người lao động đều đặn tăng lên. Mức độ phân biệt giữa việc trả công cho lao động nam và nữ được thu hẹp. Số lao động làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng tiếp tục tăng.

Tuy nhiên, thị trường lao động còn nhiều hạn chế. Lao động chủ yếu làm việc trong khu vực nông nghiệp, phi kết cấu, năng suất thấp, nhiều rủi ro. Tình trạng dư thừa lao động trong nông nghiệp, nông thôn với chất lượng cung lao động thấp, lao động không có trình độ chuyên môn chiếm tỷ lệ lớn.

Tỷ lệ thiếu việc làm còn khá nghiêm trọng và số việc làm không bền vững chiếm tỷ trọng lớn. Khả năng kết nối cung - cầu lao động chưa tốt; có sự mất cân bằng nghiêm trọng giữa cung và cầu lao động. Một số ngành, nghề, địa phương không tuyển được lao động; thiếu chính sách phù hợp để quản lý di chuyển lao động trong nước và quốc tế.

Thứ hai, cơ hội và thách thức từ hội nhập kinh tế, mở cửa thị trường lao động. Việt Nam đang ngày càng hội nhập sâu hơn với kinh tế toàn cầu. Do đó, các hình thức hợp tác quốc tế trong giáo dục nghề nghiệp được xác định. Dịch chuyển lao động tự do trong khối ASEAN ngày càng phát triển, lao động ở các nước khác có quyền vào Việt Nam làm việc và ngược lại. Đây cũng được xem là xu hướng lao động trong những năm tới.

Theo dự báo của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), khi tham gia AEC, số việc làm của Việt Nam sẽ tăng lên 14,5% vào 2030; thị trường lao động dồi dào, nhu cầu lao động có tay nghề ngày càng gia tăng là cơ hội lớn cho Việt Nam. Tuy nhiên, chất lượng nhân lực của Việt Nam vẫn thấp hơn so với các nước trong khu vực. Năng suất lao động thấp, thiếu lao động tay nghề, trình độ ngoại ngữ và các kỹ năng mềm khác đang khiến lao động Việt Nam yếu thế trong cuộc cạnh tranh khốc liệt khi hội nhập. Khả năng dư thừa lao động có tay nghề thấp, mất việc làm ngay trên sân nhà đang bắt đầu diễn ra.

Thứ ba, trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, các ngành công nghiệp sáng tạo tăng trưởng mạnh, chiếm tỷ trọng ngày càng cao trong cơ cấu kinh tế so với các ngành sản xuất, dịch vụ truyền thống. Điều này khiến cơ cấu lao động theo ngành phải thay đổi phù hợp nhằm đáp ứng nhu cầu nhân lực mới.

Với việc áp dụng các thành tựu công nghệ, nhiều lĩnh vực công nghiệp được tự động hoá thay thế con người, các yêu cầu về kỹ năng của người lao động sẽ ngày càng cao. Theo dự báo, tới năm 2030, có tới 80% công việc mới, chưa từng có trong thời điểm hiện nay; do đó có thể gây sức ép vô cùng lớn đến đào tạo nguồn nhân lực phù hợp với nhu cầu thị trường…

Giải pháp đột phá nâng cao chất lượng

- Để đáp ứng yêu cầu nhân lực trong bối cảnh mới, ông đánh giá đâu là nhóm giải pháp quan trọng cần được ưu tiên triển khai?

- Tôi cho rằng, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp về: Tổ chức quản lý; đầu tư đồng bộ từ diện tích, nhà xưởng đến trang thiết bị đào tạo; đẩy nhanh chuyển đổi số; đổi mới công tác tuyển sinh, đào tạo gắn với giải quyết việc làm; gắn kết chặt chẽ giáo dục nghề nghiệp với doanh nghiệp, huy động sự tham gia đóng góp của doanh nghiệp vào hoạt động đào tạo; đẩy mạnh công tác nghiên cứu, ứng dụng khoa học và chuyển giao công nghệ; đa dạng hóa hợp tác quốc tế trong giáo dục nghề nghiệp.

Riêng về tổ chức quản lý, cần rà soát, sắp xếp, nâng cấp các trường cao đẳng, trung cấp công lập theo hướng mỗi trường là một trung tâm đào tạo chất lượng cao gắn kết với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của vùng, miền, địa phương. Đổi mới, kiện toàn cơ cấu tổ chức nhà trường theo hướng linh hoạt, tinh gọn, sắp xếp, bố trí cán bộ viên chức theo đúng mô tả vị trí việc làm.

Đồng thời, chú trọng đào tạo, phát triển nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao, nâng cao năng lực, trình độ của đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý, đặc biệt đối với các nghề mới, nghề công nghệ cao. Tổ chức nhiều khóa đào tạo, bồi dưỡng trong và ngoài nước về khoa học - công nghệ mới, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số cho cán bộ, giảng viên có năng lực nghiên cứu, sản xuất trong cơ sở giáo dục nghề nghiệp. Qua đó, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, kiến thức, kỹ năng; giúp đội ngũ đủ năng lực nghiên cứu, ứng dụng, tiếp thu, làm chủ và phát triển các công nghệ tiên tiến, hiện đại, từng bước hình thành lực lượng chuyên gia khoa học - công nghệ trình độ cao. Con người là yếu tố then chốt của thành công và cần được ưu tiên hàng đầu.

Cùng đó, cải thiện cơ chế, chính sách; nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về giáo dục nghề nghiệp. Nâng cao năng lực hoạt động tự chủ của các trường, đẩy mạnh xây dựng chính sách hỗ trợ công tác phân luồng học sinh THCS, THPT vào học nghề nhằm đạt mục tiêu của Chỉ thị số 21/CT-TW; hỗ trợ học phí cho học sinh tốt nghiệp THPT học nghề để nâng cao chất lượng đầu vào hệ trung cấp, cao đẳng và các chính sách khác cho lĩnh vực giáo dục nghề nghiệp.

Đổi mới công tác tuyển sinh, đào tạo gắn với giải quyết việc là nhiệm vụ quan trọng số 1 trong hoạt động của các cơ sở giáo dục nghề nghiệp. Theo đó, đầu tư, nghiên cứu mở các ngành, nghề mới theo hướng công nghệ cao, công nghiệp mũi nhọn 4.0 như: AI, cơ khí chế tạo, công nghệ bán dẫn, công nghệ sinh học, năng lượng thông minh, Robots, Logistics, nông nghiệp công nghệ cao...

Cơ sở giáo dục nghề nghiệp cần đổi mới phương thức, tổ chức dạy và học theo hướng mở, tích lũy, học đến đâu công nhận đến đấy, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho người học có thể học tập liên tục, học tập suốt đời. Triển khai hệ thống quản trị nhà trường theo hướng tư duy và công nghệ, tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bảo đảm tính sáng tạo, thích ứng nhanh với sự đổi mới phát triển không ngừng của khoa học - công nghệ. Dạy học chuyển sang ý tưởng, sáng tạo và áp dụng công nghệ; ứng dụng các phần mềm mô phỏng, xây dựng các bài giảng thực hành ảo, kết hợp với doanh nghiệp để tổ chức đào tạo tại doanh nghiệp.

Thường xuyên cập nhật kịp thời thay đổi của công nghệ, khoa học kỹ thuật đưa vào chương trình đào tạo phù hợp với bối cảnh mới cũng là yêu cầu quan trọng. Từng bước áp dụng các chương trình tiên tiến, dạy bằng ngoại ngữ; bổ sung vào chương trình đào tạo các modul kỹ năng khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, kỹ năng số...

Thêm nữa, đổi mới chương trình đào tạo trên cơ sở chuẩn đầu ra. Bảo đảm liên thông thuận lợi giữa các cấp trình độ đào tạo trong cùng ngành, nghề; hoặc với các ngành, nghề khác; hoặc liên thông lên trình độ cao hơn trong hệ thống giáo dục quốc dân.

- Trân trọng cảm ơn ông!

Để hiện thực hoá chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về đổi mới, phát triển giáo dục nghề nghiệp, bên cạnh sự lãnh đạo, chỉ đạo, quan tâm đầu tư của Nhà nước, các bộ, ngành, địa phương, cơ sở giáo dục nghề nghiệp cần chủ động tự đổi mới từ cơ chế, chính sách đến toàn bộ quá trình tổ chức đào tạo. Cơ sở giáo dục nghề nghiệp cần tiếp thu, áp dụng tri thức khoa học và công nghệ mới của thế giới, ưu điểm của các mô hình dạy nghề hiện đại để tạo đột phá chất lượng giáo dục.

Sinh viên Trường Cao đẳng Công nghệ cao Hà Nội.