Văn học cách mạng: Giáo dục, bồi đắp niềm tin, bản lĩnh cho thế hệ trẻ

Với những thành tựu rực rỡ được làm nên bởi nhiều thế hệ, văn học cách mạng có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giáo dục, bồi đắp niềm tin, bản lĩnh cho thế hệ trẻ.

Sức mạnh đặc biệt

“Tháng 4 năm 1968, theo lệnh Tổng động viên, tôi nhập ngũ. (...) Tôi nhớ, lúc lên đường hành quân, trong ba lô tôi mang theo mấy cuốn sách ‘gối đầu giường’. Ngoài cuốn “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh và hai tập thơ “Từ ấy”, “Gió lộng” của nhà thơ Tố Hữu, còn có tiểu thuyết “Vượt Côn Đảo”, “Thép đã tôi thế đấy”, “Đội thiếu niên du kích Đình Bảng”, “Sống mãi với Thủ đô”. Vậy là anh em chuyền tay nhau đọc...”.

Nhà văn Nguyễn Nhuận Hồng Phương đã chia sẻ về ký ức một thời yêu thích văn chương cách mạng như thế. Có lẽ, đây là câu chuyện của của cả thế hệ cùng thời để rồi mỗi trang văn “như dòng nước mát tưới lên mảnh đất khô cằn” từ thuở niên thiếu. Theo ông Phương, những dòng nước mát ấy được bắt nguồn từ các bài học trên ghế nhà trường về những người chiến sĩ cách mạng trẻ tuổi như: Vừ A Dính, Kim Đồng, Võ Thị Sáu, Phan Đình Giót, Bế Văn Đàn, Tô Vĩnh Diện, Mạc Thị Bưởi…

Đồng thời, chính những đứa con tinh thần của các nhà văn, nhà thơ như: Tố Hữu, Chế Lan Viên, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng, Anh Đức, Chính Hữu, Phạm Tiến Duật, Hữu Mai, Nguyễn Minh Châu, Chu Lai… “là chiếc đầu tàu mở ra cho lớp trẻ chúng tôi một con đường, một thế giới quan về nhân cách sống, về lòng kiên định, sự hy sinh cao cả của những người làm cách mạng nói chung và người chiến sĩ quân đội nhân dân nói riêng. (…)

Trở thành bước đệm, thúc đẩy, lôi cuốn lớp trẻ thấm nhuần đạo đức cách mạng, trách nhiệm, hướng theo, đi tới, nhận ra bao điều tốt đẹp về lý tưởng, về nhân cách sống, về bản lĩnh làm người”.

Nhìn từ Chương trình giáo dục phổ thông và sách giáo khoa môn Ngữ văn, TS Đỗ Thu Hà,Viện Khoa học giáo dục Việt Nam đã thống kê có nhiều tác giả, tác phẩm thuộc trào lưu văn học cách mạng được chọn để giảng dạy với mục tiêu: “Giáo dục cho học sinh những giá trị về chân - thiện - mỹ để các em hiểu nhiều hơn, sâu sắc hơn về truyền thống lịch sử của dân tộc; từ đó biết trân trọng quá khứ hào hùng của ông cha ta, biết nhận ra trách nhiệm của bản thân trong mối quan hệ nhân văn khăng khít giữa cá nhân và cộng đồng – công dân và đất nước”.

Có thể kể đến những tác phẩm như: “Tuyên ngôn độc lập” (Hồ Chí Minh), “Đồng chí” (Chính Hữu), “Quê hương” (Giang Nam), “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” (Phạm Tiến Duật), “Đoàn thuyền đánh cá” (Huy Cận), “Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ” (Nguyễn Khoa Điềm), “Việt Bắc” (Tố Hữu), “Người ở bến sông Châu” (Sương Nguyệt Minh), “Ngày cuối cùng của chiến tranh” (Vũ Cao Phan), “Nhật ký Đặng Thùy Trâm”…

Những tác phẩm văn học cách mạng này đã khơi dậy lòng yêu nước và ý thức tự hào, tự tôn dân tộc; khắc họa thành công hình ảnh những chiến sĩ dũng cảm, kiên cường mà thân thiết, gần gũi, người thực, việc thực…; giáo dục lối sống nhân văn, cao đẹp; rèn luyện lối sống trung thực, chăm chỉ, trách nhiệm. Đây cũng là những phẩm chất mà chương trình giáo dục phổ thông 2018 xác định học sinh cần đạt: Yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm.

“Thông qua việc dạy các tác phẩm này, giáo viên sẽ giúp học sinh có thêm hiểu biết về đất nước và con người Việt Nam, từ quá khứ đến hiện tại, bồi dưỡng cho đời sống tâm hồn các em phong phú hơn, vun đắp lối sống nhân văn cao đẹp, có lý tưởng đúng đắn và rõ ràng”, TS Đỗ Thu Hà nhấn mạnh.

Với thế hệ trẻ trong quân đội, Đại tá Nguyễn Văn Oanh, Phó Cục trưởng Cục Dân vận, Tổng cục Chính trị cho rằng, vai trò quan trọng của văn học nghệ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng trong việc giáo dục, bồi đắp, xây dựng đạo đức, bản lĩnh, niềm tin cho con người nói chung, cho lực lượng trẻ trong quân đội nói riêng là rất rõ ràng.

Nhiều tác phẩm đã trở thành cẩm nang, trực tiếp giáo dục, định hướng mục tiêu, lý tưởng cho thế hệ trẻ; để mỗi người thấy trong mình cháy lên ngọn lửa về lẽ sống cao đẹp, về lý tưởng cách mạng thiêng liêng từ đó thôi thúc bản thân ra sức tu dưỡng, rèn luyện, phấn đấu trở thành người quân nhân cách mạng xứng đáng với truyền thống vẻ vang của Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng. Có thể nhắc đến: “Từ ấy”, “Việt Bắc”, “Ra trận”, “Máu và hoa” của Tố Hữu, những bài thơ của Sóng Hồng (Trường Chinh)…

Hay những hình tượng nghệ thuật sinh động, những câu chuyện cảm động về chủ nghĩa anh hùng cách mạng, về truyền thống đấu tranh bất khuất của dân tộc, về lý tưởng, sự hy sinh cao cả của quân và dân ta trong các tác phẩm nổi tiếng: “Hòn đất” (Anh Đức), “Dấu chân người lính” (Nguyễn Minh Châu)…Hoặc sự góp phần bồi đắp lý tưởng cách mạng cao đẹp, lý tưởng sống kiên định, vì Tổ quốc sẵn sàng hy sinh lợi ích riêng tư, kể cả mạng sống của mình qua các tác phẩm: “Nhật ký Đặng Thùy Trâm”, “Sống như anh” (Trần Đình Vân), “Đồng chí” (Chính Hữu), “Những ngôi sao xa xôi” (Lê Minh Khuê), “Họ là những người lính” (Vũ Công chiến), “Mưa đỏ” (Chu Lai)…

“Tất cả tạo nên bản anh hùng ca có sức lay động mạnh mẽ đến tâm hồn người lính trẻ, hun đúc lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc, khơi dậy trong họ ý thức trách nhiệm, sẵn sàng cống hiến, vượt qua mọi khó khăn, gian khổ, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ mà Đảng, Tổ quốc và nhân dân giao phó”, ông Oanh đánh giá.

Tác phẩm văn học về chiến tranh cách mạng đã khơi dậy lòng yêu nước và ý thức tự hào, tự tôn dân tộc trong thế hệ trẻ. Ảnh: TTXVN.

Cần thiết thực, hiệu quả

Tuy nhiên, Đại tá Nguyễn Văn Oanh trăn trở về thực trạng, hiện còn ít tác phẩm lớn, hấp dẫn thế hệ trẻ trong đó có cả những quân nhân trẻ nên mức tác động, ảnh hưởng đến nhận thức, tình cảm không nhiều.

Công tác tuyên truyền, phổ biến dù được quan tâm qua các hoạt động như Ngày sách và văn hóa đọc, Cuộc thi Đại sứ văn hóa đọc; mở các phòng đọc: Phòng Hồ Chí Minh, thư viện, tủ sách, phòng đọc sách điện tử nhưng phong trào đọc sách vẫn chưa thực sự phát triển mạnh, chưa trở thành nét văn hóa phổ cập trong lực lượng chiến sĩ trẻ.

Bên cạnh đó, ông Oanh đặc biệt lưu tâm về việc xuất hiện những tác phẩm mang danh là dân chủ, tự do sáng tạo hội nhập… nhưng thực chất là có chủ ý xấu, bôi đen chế độ, phủ nhận thành quả cách mạng, vai trò lãnh đạo của đảng, của quân đội… tạo sự lệch chuẩn về văn hóa, đạo đức xã hội, làm phai nhạt mục tiêu, lý tưởng sống cao đẹp của giới trẻ, cổ súy lối sống thực dụng, cá nhân, ích kỷ.

Thực tế này xuất phát từ nhiều lý do khác nhau về mục tiêu, nhận thức, nhất là âm mưu, thủ đoạn chống phá của các thế lực thù địch trên lĩnh vực tư tưởng, văn hóa. Thế nên, những tác phẩm phản văn hóa này cần được nhận diện, chỉ rõ, ngăn chặn kịp thời để không tác động, ảnh hưởng xấu đến giới trẻ, đến nền đạo đức văn hóa, xã hội tốt đẹp của dân tộc Việt Nam, của “Bộ đội Cụ Hồ” thời kỳ mới.

TS Đỗ Thu Hà thì cho rằng cần được tiếp tục mở rộng nội hàm văn học cách mạng. Ngày trước, nói đến văn học cách mạng là nghĩ đến trào lưu văn học hình thành và phát triển trong thời kỳ đấu tranh giành độc lập, kháng chiến chống ngoại xâm và xây dựng đất nước theo con đường chủ nghĩa xã hội.

Hiện nay, dù sống trong hòa bình nhưng tinh thần yêu nước, ý chí tự cường và trách nhiệm xã hội vẫn là những giá trị nền tảng, có ý nghĩa quan trọng được phản ánh trong nền văn học cách mạng Việt Nam đương đại.

“Vì vậy, không chỉ hướng tới đề tài ca ngợi quá khứ hào hùng mà còn phản ánh những vấn đề mới của đất nước như hiện đại hóa, hội nhập quốc tế, xây dựng hệ sinh thái để phát triển bền vững môi trường thiên nhiên, văn hóa, xã hội, mở rộng là sự đa dạng hóa hình ảnh con người: Chiến sĩ, tri thức, doanh nhân, công nhân đang nỗ lực xây dựng đất nước theo một cách riêng”, bà Hà đề xuất.

Cùng với đó, bà Hà nhận định, con đường thú vị, hiệu quả nhất để giúp học sinh đạt 5 phẩm chất: Yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm từ chương trình giáo dục phổ thông 2018 là dạy đọc hiểu các tác phẩm văn học cách mạng.

Bởi nó chính là phương tiện, cầu nối quan trọng để thực hiện mục tiêu giáo dục phẩm chất đạo đức cho học sinh, là người có ý thức về cội nguồn, bản sắc của dân tộc, góp phần gìn giữ, phát triển các giá trị văn hóa Việt Nam và có tinh thần tiếp thu văn hóa nhân loại, hội nhập quốc tế.

Cho rằng, việc phát huy vai trò của văn hóa, nghệ thuật trong xây dựng quân đội là một quá trình liên tục, xuyên suốt, đòi hỏi phải thực hiện tổng hợp nhiều biện pháp, Đại tá, TS, NSND Nguyễn Thị Thu Hà (Giám đốc Nhà hát nghệ thuật thực hành, Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội) cũng đưa ra một số giải pháp.

Bên cạnh việc đổi mới công tác giáo dục lý luận chính trị; vận dụng sáng tạo các quan điểm của Đảng, Nhà nước về văn hóa, nghệ thuật; nâng cao nhận thức về vai trò của văn học, nghệ thuật trong giai đoạn hiện nay; tăng cường bồi dưỡng, tập huấn cho đội ngũ…, bà Hà còn nhấn mạnh các cơ quan, đơn vị hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật cần tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo và tập trung mọi nguồn lực để xây dựng các tác phẩm nghệ thuật tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc;

Xây dựng quy hoạch, kế hoạch đào tạo, bố trí, sử dụng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa, nghệ thuật đủ số lượng, chất lượng, bảo đảm tính kế thừa, kế tiếp giữa các thế hệ, đáp ứng thực tiễn, nhiệm vụ chính trị của quân đội.

Đại tá Nguyễn Văn Oanh thì nêu rõ, cần đổi mới nội dung, hình thức phổ biến, tuyên truyền thông qua phát huy vai trò của thiết chế văn hóa, tổ chức hoạt động đọc sách, báo, Ngày sách và văn hóa đọc, câu lạc bộ đọc sách…; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin để lan tỏa các tác phẩm hay đến với bộ đội nhanh nhất, hiệu quả nhất; mời tác giả đến trò chuyện, giao lưu…

“Đặc biệt, cần kết hợp giữa giáo dục chính trị, tư tưởng với hoạt động văn hóa nghệ thuật, lồng ghép nội dung giáo dục vào các hoạt động văn học nghệ thuật, giúp người lính tiếp thu một cách tự nhiên, sinh động.

Mặt khác, cần mở nhiều cuộc vận động sáng tác, đầu tư thỏa đáng; quan tâm xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, khuyến khích cán bộ, chiến sĩ tham gia các hoạt động văn học, nghệ thuật. Việc giáo dục, bồi đắp niềm tin, bản lĩnh cho thế hệ trẻ có ý nghĩa chiến lược, lâu dài”, ông Oanh nhấn mạnh.

“Khả năng cảm hóa của văn học đối với con người nói chung và học sinh nói riêng là vô cùng mạnh mẽ, sâu sắc. Tuy nhiên, mức độ hiệu quả và quyền năng thực hiện thuộc về giáo viên – bởi giáo dục là một nghệ thuật. Xã hội đã trao quyền năng cho giáo viên và cũng cần đặt nhiều hơn niềm tin vào đội ngũ giáo viên để những người thầy, người cô trong nhà trường sẽ tiếp tục làm tốt hơn nữa sứ mệnh của mình: Giáo dục phẩm chất, đạo đức cho học sinh, góp phần vào công cuộc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao nhằm đưa đất nước Việt Nam “sánh vai với các cường quốc năm châu” trong thời đại mới” - TS Đỗ Thu Hà, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam.

Một tiết học môn Ngữ văn của cô trò Trung tâm GDTX Bắc Ninh. Ảnh: VH.

Sức mạnh đặc biệt

Cần thiết thực, hiệu quả

“Khả năng cảm hóa của văn học đối với con người nói chung và học sinh nói riêng là vô cùng mạnh mẽ, sâu sắc. Tuy nhiên, mức độ hiệu quả và quyền năng thực hiện thuộc về giáo viên – bởi giáo dục là một nghệ thuật. Xã hội đã trao quyền năng cho giáo viên và cũng cần đặt nhiều hơn niềm tin vào đội ngũ giáo viên để những người thầy, người cô trong nhà trường sẽ tiếp tục làm tốt hơn nữa sứ mệnh của mình: Giáo dục phẩm chất, đạo đức cho học sinh, góp phần vào công cuộc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao nhằm đưa đất nước Việt Nam “sánh vai với các cường quốc năm châu” trong thời đại mới” - TS Đỗ Thu Hà, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam.