Hành trình công phu sau mỗi trang sách giáo khoa

Mỗi chi tiết, mỗi con chữ đều được cân nhắc kỹ lưỡng, không chỉ để truyền đạt tri thức, mà còn thể hiện trách nhiệm và khát vọng góp phần nâng cao chất lượng giáo dục.

Công việc của trí tuệ, kỷ luật và lòng tận tâm

PGS.TS Cao Cự Giác - Phó Trưởng khoa, Khoa Hóa học, Trường Đại học Vinh là Tổng Chủ biên kiêm Chủ biên sách giáo khoa Khoa học tự nhiên (lớp 6, 7, 8, 9) và sách giáo khoa Hóa học (lớp 10, 11, 12) bộ sách Chân trời sáng tạo do Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam phát hành.

Chia sẻ về việc biên soạn sách giáo khoa (SGK), PGS.TS Cao Cự Giác cho rằng, khó khăn lớn, cũng là yếu tố then chốt, là làm sao quy tụ được một tập thể giàu kinh nghiệm, tận tâm và làm việc nghiêm túc. Quá trình làm sách giáo khoa không những đòi hỏi chuyên môn vững vàng mà cần có lòng nhiệt huyết và kỷ luật cao.

Từng số liệu, thí nghiệm, hình vẽ phải được kiểm tra kỹ lưỡng trong phòng thí nghiệm, trải qua nhiều lần chỉnh sửa đến khi hoàn thiện. Chỉ như vậy mới giúp mỗi bản thảo sách giáo khoa đạt chất lượng cao nhất, đáp ứng đầy đủ yêu cầu chuyên môn và kỳ vọng đổi mới.

Ông Đồng Huy Giới - Chủ nhiệm môn Công nghệ lớp 7, 9, 11, 12, bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống cho hay, nhóm tác giả bắt đầu ký hợp đồng với Nhà xuất bản từ năm 2019, gồm 22 thành viên. Trung bình, mất khoảng một năm rưỡi để hoàn thành một quyển sách, thực hiện theo hình thức “cuốn chiếu”.

Theo ông Giới, khác với Toán hay Vật lí, môn Công nghệ mang tính thực tiễn cao nên quá trình biên soạn đòi hỏi công phu, tâm huyết, nghiên cứu, tham khảo nhiều tài liệu; do đó mất nhiều thời gian, công sức và trí tuệ tập thể. Trong quá trình triển khai, nhóm tác giả thống nhất chỉ đưa vào sách những kiến thức nền tảng, cốt lõi. Những nội dung mang tính vùng miền hoặc thực tiễn đặc thù thì chỉ nêu dưới dạng ví dụ minh họa, nhằm tránh tranh cãi và bảo đảm tính phổ quát của chương trình.

Việc lựa chọn sách giáo khoa hiện nay đã có chủ trương của Nhà nước. Tuy nhiên, đây là công việc không dễ dàng, bởi mỗi bộ sách đều có ưu, nhược điểm riêng, tùy thuộc vào từng môn học. “Tâm nguyện lớn nhất của chúng tôi là học sinh có được những cuốn sách tốt nhất, dễ học, dễ dạy và gần gũi với cuộc sống.

Tuy nhiên, sách giáo khoa chỉ là một phần trong quá trình dạy học; yếu tố quyết định vẫn là đội ngũ giáo viên. Nếu thầy cô tâm huyết, đồng thuận và sáng tạo, mục tiêu giáo dục sẽ đạt hiệu quả cao; ngược lại, nếu thiếu tinh thần đó, dù sách có hay đến đâu cũng khó thành công”, ông Đồng Huy Giới bày tỏ.

Thực tế cho thấy, các bộ sách giáo khoa hiện hành đều được Bộ GD&ĐT thẩm định theo quy trình chặt chẽ, đáp ứng đầy đủ tiêu chí và tiêu chuẩn nghiêm ngặt. Vì vậy, theo ông Đồng Huy Giới, nếu sử dụng một bộ sách dùng chung trên phạm vi cả nước, chúng ta hoàn toàn có thể kế thừa, “tái sử dụng” một trong các bộ sách hiện hành, bởi bộ nào cũng bảo đảm chất lượng.

Cùng quan điểm, TS Dương Văn Nhiệm - Chủ biên sách giáo khoa môn Công nghệ lớp 7, 11, bộ sách Cánh Diều cho biết, quá trình hoàn thiện mất gần hai năm mới có thể phát hành sách đến tay giáo viên và học sinh. Biên soạn sách giáo khoa, đặc biệt với môn Công nghệ, đòi hỏi tuân thủ nhiều chuẩn mực, từ ngôn ngữ, tính logic đến sự phù hợp với yêu cầu dạy học và những yếu tố nhạy cảm khác.

Mỗi câu, mỗi chữ đều phải được cân nhắc kỹ lưỡng. Có những nội dung đã viết xong, khi đọc lại thấy chưa ổn lại phải chỉnh sửa, thậm chí viết lại từ đầu. Quá trình này rất công phu, nhưng thể hiện rõ sự nghiêm túc, trách nhiệm trong từng chi tiết.

Theo TS Dương Văn Nhiệm, bộ sách đã được Hội đồng thẩm định Nhà nước phê duyệt nên được áp dụng rộng rãi trong các cơ sở giáo dục. Mỗi bộ sách có nét riêng, song đều hướng đến mục tiêu chung là giúp học sinh đạt được các phẩm chất, năng lực theo yêu cầu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Ông cũng mong muốn có sự kế thừa và tiếp tục sử dụng những bộ sách giáo khoa hiện hành, bởi chúng đã đáp ứng đầy đủ các tiêu chí, tiêu chuẩn theo quy định. Đây cũng là kết quả của quá trình lao động nghiêm túc, công phu của nhiều cá nhân, tập thể, với rất nhiều thời gian và tâm huyết.

Thách thức về thời gian, nhân lực

Chia sẻ về thời gian để biên soạn một bộ sách giáo khoa mới 12 lớp, PGS.TS Bùi Mạnh Hùng - Điều phối viên chính, Ban Phát triển Chương trình giáo dục phổ thông 2018 thông tin cần khoảng 4 - 5 năm. Các bộ sách giáo khoa hiện hành biên soạn mất 6 năm (từ 2018 đến 2023, chưa kể thời gian chuẩn bị 1 - 2 năm trước đó, ngắn dài tùy từng bộ sách, thêm mấy tháng tập huấn đầu 2024).

Ngoài biên soạn (bao gồm cả biên tập, minh họa, đặc biệt, sách Tiểu học cần nhiều tranh minh họa), còn phải có thời gian cho việc dạy thử nghiệm, thẩm định (thẩm định nội bộ của nhà xuất bản và thẩm định quốc gia), xin ý kiến góp ý của giáo viên, chuyên gia và tập huấn giáo viên.

Về tác giả, theo PGS.TS Bùi Mạnh Hùng, đội ngũ nhà giáo, nhà khoa học có không ít người giỏi chưa tham gia biên soạn sách giáo khoa. Tuy vậy, số người đáp ứng yêu cầu đối với một tác giả sách giáo khoa không còn nhiều.

Viết sách giáo khoa đòi hỏi không phải chỉ có hiểu biết sâu rộng về các lĩnh vực khoa học có liên quan, mà còn phải có kinh nghiệm, kỹ năng sư phạm, am hiểu về chương trình, sách giáo khoa trong nước và quốc tế, có kỹ năng diễn đạt tốt, có khả năng làm việc nhóm và đối thoại…

Đó là chưa kể phải có tinh thần dấn thân cho một công việc khó khăn, sóng gió trong nhiều năm trời. Vì vậy, huy động tác giả để biên soạn một bộ sách giáo khoa mới đủ các môn cho 12 lớp là thách thức không nhỏ.

“Khi biên soạn ba bộ sách giáo khoa hiện hành, chúng ta đã huy động gần như tổng lực cho một công cuộc đổi mới giáo dục trọng đại. Có thể giải quyết nguồn tác giả bằng cách huy động một số người từng tham gia soạn 3 bộ sách giáo khoa hiện hành.

Tuy nhiên, việc này có thể dẫn đến xung đột lợi ích vì khi đã là tác giả của sách giáo khoa hiện hành mà lại tham gia viết bộ sách giáo khoa mới, không nhiều thì ít, họ sẽ sử dụng công sức sáng tạo của tập thể tác giả cũ để đóng góp trong tập thể tác giả mới. Điều này có khả năng gây ra nhiều tranh cãi và hệ lụy về mặt sở hữu trí tuệ”, PGS.TS Bùi Mạnh Hùng cho hay.

Cũng nói về tác giả viết sách, theo PGS.TS Đỗ Ngọc Thống - Chủ biên Chương trình Ngữ văn 2018, huy động đầy đủ đội ngũ tác giả quy mô khoảng 400 - 500 người để viết trọn vẹn một bộ sách mới cho tất cả các môn với thời gian một năm học không hề đơn giản. Trong khi phần lớn những người am hiểu chương trình, sách giáo khoa phổ thông và có chuyên môn sâu ở từng môn học đã tham gia biên soạn ba bộ sách giáo khoa hiện hành.

Ngoài ra, để có bộ sách giáo khoa biên soạn mới, phải xác định được một tư tưởng sư phạm rõ ràng, thống nhất, cùng với cấu trúc sách, cấu trúc bài học, hệ thống câu hỏi, bài tập hướng dẫn học sinh học khác với các bộ sách hiện có. Đây cũng là điều rất nan giải; không thể lấy lại, làm theo các bộ sách đã có, vì vấn đề bản quyền…

Bên cạnh yếu tố con người là yếu tố thời gian và kinh phí. PGS.TS Đỗ Ngọc Thống cho rằng, nếu tổ chức biên soạn và triển khai đồng loạt ở cả ba cấp học như thời gian qua, cần ít nhất 6 - 7 năm mới có thể hoàn thành toàn bộ từ lớp 1 đến lớp 12. Trong khi yêu cầu năm học 2026 - 2027 phải thay đổi ở cả 12 lớp. Kinh phí để xây dựng một bộ sách mới đầy đủ, hoàn chỉnh cũng rất lớn...

“Cuối cùng là vấn đề bồi dưỡng giáo viên. Thực hiện bộ sách mới đồng nghĩa phải tập huấn thay sách cho giáo viên cả 12 lớp trong năm tới là rất khó khăn, không thể có chất lượng”, PGS.TS Đỗ Ngọc Thống cho hay.

“Để biên soạn bộ sách giáo khoa Khoa học tự nhiên (lớp 6, 7, 8, 9) và sách giáo khoa Hóa học (lớp 10, 11, 12) bộ sách Chân trời sáng tạo, chúng tôi với gần 100 thành viên, bao gồm tác giả, biên tập viên, họa sĩ, thiết kế và kỹ thuật chế bản phải miệt mài làm việc trong gần một thập kỷ”, PGS.TS Cao Cự Giác chia sẻ.

Giáo viên, học sinh Trường THCS Bế Văn Đàn (phường Quang Trung, Hà Nội). Ảnh: Xuân Phú

Công việc của trí tuệ, kỷ luật và lòng tận tâm

Thách thức về thời gian, nhân lực

“Để biên soạn bộ sách giáo khoa Khoa học tự nhiên (lớp 6, 7, 8, 9) và sách giáo khoa Hóa học (lớp 10, 11, 12) bộ sách Chân trời sáng tạo, chúng tôi với gần 100 thành viên, bao gồm tác giả, biên tập viên, họa sĩ, thiết kế và kỹ thuật chế bản phải miệt mài làm việc trong gần một thập kỷ”, PGS.TS Cao Cự Giác chia sẻ.