Thi tốt nghiệp THPT môn Ngữ văn: Học sinh cần lưu ý những gì?

Ngữ văn là một trong hai môn thi bắt buộc. Vậy, đánh giá năng lực trong môn Ngữ văn như thế nào? Đề thi tốt nghiệp môn Ngữ văn THPT có những yêu cầu gì? Học sinh cần chú ý làm bài thi như thế nào để có kết quả tốt nhất?

Đánh giá năng lực trong môn Ngữ văn

Năng lực Ngữ văn gồm năng lực văn học và năng lực ngôn ngữ. Hai năng lực này được thể hiện thông qua các hoạt động đọc, viết, nói và nghe. Nói cách khác, thông qua kết quả đọc, viết, nói và nghe sẽ xác định được năng lực Ngữ văn của người học. Với Kỳ thi tốt nghiệp THPT, đề Ngữ văn chỉ tập trung vào đánh giá kết quả đọc hiểu và viết văn bản.

Đọc hiểu một văn bản là hiểu được nội dung thông tin chính mà văn bản muốn chuyển tới người đọc, cả nội dung tường minh và nội dung hàm ẩn trong văn bản, nhất là với văn bản văn học; hiểu được hình thức và tác dụng của hình thức ấy trong việc biểu đạt, chuyển tải nội dung.

Có nhiều cách phân loại văn bản trong nhà trường. Chương trình Ngữ văn 2018 dựa vào tiêu chí mục đích để phân chia thành ba loại lớn: Văn bản văn học, văn bản nghị luận và văn bản thông tin. Cả ba loại văn bản này đều phổ biến, xuất hiện thường xuyên trong cuộc sống và sinh hoạt của mọi người. Mỗi loại văn bản có nhiều tiểu loại, thể loại.

Mỗi loại và thể loại lại có đặc trưng riêng về hình thức thể hiện và ngôn từ biểu đạt nội dung. Vì thế, người học cần nắm được mục tiêu và những đặc trưng hình thức ấy mới có thể “đọc ra”, hiểu được nội dung thông điệp của văn bản. Đây chính là cơ sở của việc hiểu và dạy đọc hiểu văn bản theo thể loại.

Viết văn bản là đánh giá năng lực tạo ra một văn bản theo một số yêu cầu nhất định như kiểu bài, đề tài, nội dung chính, dung lượng... Qua bài viết để đánh giá năng lực nghĩ (tư duy) và trình bày suy nghĩ của người viết; cũng qua đó mà đánh giá năng lực tiếng Việt của thí sinh.

Muốn viết được bài văn, người viết phải có ý tưởng (ý lớn, ý nhỏ); không những thế ý phải đúng, phải hay, phong phú, đa dạng và cao hơn là ý độc đáo mới mẻ. Có ý rồi phải biết lựa chọn, sắp xếp thành một dàn ý hợp lý, giàu sức thuyết phục. Thông qua hệ thống ý của bài viết có thể đánh giá được năng lực nghĩ, tư duy của học sinh.

Vì thế khi viết, học sinh phải biết tìm ý, lập dàn ý. Có ý rồi cần biết diễn đạt bằng ngôn ngữ viết, sao cho trôi chảy, lưu loát; bảo đảm đúng yêu cầu chính tả, ngữ pháp; lời văn giàu biểu cảm và hình ảnh sinh động… Đây chính là bản chất của hoạt động viết.

Nếu chỉ chép lại văn mẫu thì đồng nghĩa với việc thủ tiêu năng lực suy nghĩ và cũng thủ tiêu luôn năng lực diễn đạt, trình bày của người viết. Nói cách khác, việc phê phán, đưa ra giải pháp khắc phục hiện tượng chỉ học thuộc văn mẫu, chép lại người khác cả ý tưởng lẫn lời văn… là hết sức đúng đắn và cần thiết.

PGS.TS Đỗ Ngọc Thống (áo sẫm). Ảnh: NVCC

Không còn tình trạng đồn đoán đề thi

Theo công bố của Bộ GD&ĐT (tháng 12/2023) định dạng, cấu trúc, yêu cầu, phạm vi và mức độ của đề thi tốt nghiệp môn Ngữ văn gồm các điểm cần chú ý sau: Đề thi Ngữ văn là đề tự luận, cấu trúc gồm 2 phần lớn: Đọc hiểu và Viết; trong đó, Đọc hiểu chiếm 4/10 điểm; Viết 6/10 điểm.

Phần Đọc hiểu gồm một văn bản mới (không có trong 3 bộ sách giáo khoa Ngữ văn hiện hành). Văn bản đọc thuộc 1 trong 3 loại: Văn học, nghị luận, thông tin. Trong mỗi loại có các thể loại nhỏ. Phần Đọc hiểu có 5 câu hỏi theo 3 mức độ: Nhận biết, thông hiểu và vận dụng; trong đó có câu hỏi về tiếng Việt.

Phần Viết gồm cả nghị luận văn học và nghị luận xã hội. Có 1 câu yêu cầu viết đoạn và 1 câu yêu cầu viết bài. Viết đoạn hay bài nghị luận về đề tài văn học hay xã hội, phụ thuộc vào ngữ liệu ở phần Đọc hiểu. Nếu văn bản đọc hiểu là văn bản nghị luận văn học hoặc văn bản văn học (thơ, truyện, ký, kịch), thì phần Viết sẽ yêu cầu viết đoạn nghị luận văn học và bài nghị luận xã hội.

Nếu văn bản đọc hiểu là văn bản nghị luận xã hội hoặc văn bản thông tin, thì yêu cầu viết bài nghị luận văn học và đoạn nghị luận xã hội. Sở dĩ có yêu cầu trên vì đề thi muốn học sinh phải huy động những hiểu biết về văn học và xã hội tương đối đồng đều (tỷ lệ 4/6).

Phạm vi yêu cầu ngữ liệu đọc hiểu và các kiểu bài viết chủ yếu ở Chương trình lớp 12. Tổng độ dài của văn bản ngữ liệu trong đề thi không vượt quá 1.300 chữ. Yêu cầu viết đoạn khoảng 200 chữ và viết bài khoảng 600 chữ.

Sở dĩ có yêu cầu dung lượng viết đoạn và bài như thế là do thời gian làm bài không nhiều (chỉ 120 phút); để đáp ứng được nhiều yêu cầu của đề, học sinh cần biết trình bày ngắn gọn, đúng trọng tâm.

Dựa vào quy định trên, Bộ GD&ĐT đã 2 lần giới thiệu đề thi tham khảo (minh họa) công khai trên các phương tiện thông tin. Lần một vào tháng 12/2023 với ngữ liệu của Chương trình lớp 10 và lần hai vào tháng 10/2024 với yêu cầu của lớp 12.

Tuy nhiên, cần chú ý, các đề tham khảo ấy chỉ là một trong rất nhiều dạng đề theo cấu trúc và định dạng của đề thi tốt nghiệp THPT năm 2025. Có nghĩa là, giáo viên và học sinh không nên nghĩ bắt buộc đề thi tốt nghiệp chính thức phải ra đúng như đề tham khảo về đề tài, thể loại và các yêu cầu viết nghị luận.

Có thể thấy, so với đề thi theo Chương trình GDPT 2006, đề thi tốt nghiệp THPT theo Chương trình GDPT 2018 chủ yếu khác ở yêu cầu viết nghị luận văn học. Nếu như đề thi trước đây ngữ liệu vẫn dựa vào các tác phẩm đã học trong sách giáo khoa, thì nay văn bản ngữ liệu trong đề hoàn toàn mới, không phụ thuộc vào sách giáo khoa nào cả.

Đối với môn Ngữ văn đây là một thay đổi rất lớn, vì sẽ không còn tình trạng đồn đoán như là lộ đề thi do chỉ quanh đi quẩn lại mấy tác phẩm trong sách giáo khoa. Học sinh sẽ phải vận dụng những gì đã học để đọc hiểu và viết văn bản với ngữ liệu mới. Như thế, thí sinh chỉ có thể dựa vào bản thân để thể hiện năng lực đọc và viết.

Học sinh lớp 12 năm đầu tiên sẽ thi tốt nghiệp THPT theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Ảnh: INT

Cần chú ý gì khi làm bài thi?

Sau khi nhận đề, các em cần bình tĩnh, đọc lướt qua toàn bộ đề văn, cả 2 phần (Đọc hiểu và Viết) để có cái nhìn tổng quan yêu cầu của toàn bộ đề thi, phát hiện mối quan hệ giữa các phần, câu hỏi trong đề. Nhất định phải làm đầy đủ các phần.

Làm phần Đọc hiểu trước (chỉ nên dành 30 - 40/120 phút): Đọc chậm văn bản ngữ liệu, sau đó trả lời từng câu hỏi trong đề. Chỉ cần trả lời ngắn gọn, đúng trọng tâm, đề hỏi gì thì trả lời thẳng vào câu hỏi ấy. Ví dụ, đề hỏi xác định biện pháp tu từ trong đoạn trích, thì chỉ cần nêu tên biện pháp tu từ; không cần lý giải, cũng không cần nêu đặc điểm và tác dụng của biện pháp ấy.

Ngược lại, nếu đề yêu cầu vì sao thì phải lý giải... Trong khi trả lời các câu hỏi, cần đối chiếu với văn bản ngữ liệu trong đề. Với câu hiểu (câu 3, 4) và vận dụng (câu 5) cũng không nên trình bày dài dòng mà viết thật ngắn gọn, chủ yếu nêu thông tin chính.

Làm phần Viết, viết đoạn hay viết bài trước đều được. Tuy vậy cần chú ý mối quan hệ giữa yêu cầu viết với phần Đọc hiểu. Nếu nội dung câu viết nào liên quan đến văn bản đọc hiểu thì làm phần đó trước. Viết đoạn văn thường chỉ tập trung làm rõ một ý lớn. Ý lớn thường nêu ngay trong đề.

Học sinh nên nêu ý chính này ở phần mở đầu đoạn; các câu sau (phát triển đoạn) chỉ nhằm làm rõ ý đã nêu ở mở đầu đoạn, không mở rộng ra các ý khác; dù đoạn văn có thể chưa dài, chưa đủ 200 chữ, nếu thấy đã làm rõ được ý mở đầu thì dừng lại. Viết đoạn với thời gian khoảng 30 - 40 phút.

Thời gian còn lại tập trung viết bài (khoảng 50 - 60 phút). Do thời gian có hạn nên đề Ngữ văn cũng không thể yêu cầu học sinh phải viết nhiều. Điều đó thể hiện ở việc đề sẽ nêu ngữ liệu không dài, không quá khó với học sinh. Ưu tiên cho việc tích hợp, tận dụng nội dung phần Đọc hiểu để yêu cầu viết bài..., học sinh bớt phải đọc và xử lý nhiều nội dung văn bản và đề tài khác nhau.

Về dung lượng, đề thường nêu giới hạn “khoảng 200 chữ” tức là có thể viết trên dưới số lượng chữ quy định, không nhất thiết phải viết đúng số chữ ấy. Ví dụ, đoạn có thể 250 chữ hoặc 180 chữ; bài có thể 700 chữ hoặc 500 chữ... Tuy nhiên, học sinh không nên quá say sưa với 1 câu mà làm câu khác sơ sài do thiếu thời gian.

Thí sinh dự thi đánh giá năng lực ĐH Quốc gia TPHCM năm 2025. Ảnh minh họa: INT

Chú ý hình thức trình bày bài thi. Chương trình mới yêu cầu học sinh không chỉ chú ý nội dung mà cần coi trọng của hình thức trình bày. Sẽ bị trừ điểm khá nhiều nếu bài viết mắc nhiều lỗi hình thức, gồm: Chữ viết cẩu thả (sai, thiếu nét), sai chính tả, sai ngữ pháp; dùng từ sai, diễn đạt tối nghĩa, lủng củng, mâu thuẫn...

Thể hiện trung thực và sáng tạo. Bài viết nghị luận là sự thể hiện tư tưởng, tình cảm, thái độ; những hiểu biết và cách nghĩ, cách cảm, cách hiểu của người viết trước một vấn đề văn học hoặc cuộc sống, xã hội. Vì thế, học sinh cần thể hiện một cách trung thực.

Cụ thể, suy nghĩ, cảm nhận được gì, hiểu thế nào... thì nêu đúng suy nghĩ, cảm nhận, cách hiểu của mình, đặc biệt mạnh dạn nêu lên các ý mới lạ của cá nhân; không sao chép, vay mượn, nói theo người khác...

Tuy nhiên, những suy nghĩ dù của cá nhân cũng cần trình bày theo một thứ tự logic để thuyết phục người đọc. Bài văn không chỉ có ý, mà còn biết diễn đạt các ý cho đúng, cho hay bằng câu chữ, lời văn sáng rõ, giàu hình ảnh...

Có 45 năm gắn bó với nghề dạy học; từng tham gia làm tác giả, Chủ biên và Tổng chủ biên trong nhiều lần đổi mới chương trình, sách giáo khoa, sách tham khảo môn Ngữ văn; đặc biệt với Chương trình GDPT 2018, tôi xin gửi tới các em một vài suy nghĩ và gợi ý xung quanh đề thi và cách làm bài tốt nghiệp môn Ngữ văn nêu trên. Hy vọng nội dung trên giúp được các em ít nhiều trong việc chuẩn bị cho Kỳ thi này. Chúc các em làm tốt bài thi tốt nghiệp môn Ngữ văn! - PGS.TS Đỗ Ngọc Thống

Giờ học Ngữ văn tại Trường THCS-THPT Ban Mai (Hà Nội). Ảnh: NTCC

Đánh giá năng lực trong môn Ngữ văn

Không còn tình trạng đồn đoán đề thi

Cần chú ý gì khi làm bài thi?

Có 45 năm gắn bó với nghề dạy học; từng tham gia làm tác giả, Chủ biên và Tổng chủ biên trong nhiều lần đổi mới chương trình, sách giáo khoa, sách tham khảo môn Ngữ văn; đặc biệt với Chương trình GDPT 2018, tôi xin gửi tới các em một vài suy nghĩ và gợi ý xung quanh đề thi và cách làm bài tốt nghiệp môn Ngữ văn nêu trên. Hy vọng nội dung trên giúp được các em ít nhiều trong việc chuẩn bị cho Kỳ thi này. Chúc các em làm tốt bài thi tốt nghiệp môn Ngữ văn! - PGS.TS Đỗ Ngọc Thống