Văn học gắn kết năng lực

Bài viết này sẽ phân tích cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng, đồng thời đề xuất các giải pháp thiết thực, giúp học sinh tiếp cận học tập hiệu quả môn học, đồng thời rèn luyện năng lực giao tiếp, tư duy phản biện và sáng tạo.

Những yếu tố cốt lõi

Chương trình GDPT 2018 được thiết kế trên nguyên tắc phát triển phẩm chất và năng lực người học, thay cho định hướng tiếp cận nội dung vốn chiếm ưu thế trong các chương trình trước đây. Đối với môn Ngữ văn, sự thay đổi này thể hiện rõ ở mục tiêu, cấu trúc nội dung và cách thức tổ chức dạy học.

Nếu như chương trình cũ chủ yếu nhấn mạnh đến tri thức văn học - ngôn ngữ và kỹ năng làm văn theo mẫu, thì chương trình mới tập trung hình thành và phát triển năng lực giao tiếp, năng lực thẩm mỹ, cũng như khả năng vận dụng văn học - ngôn ngữ vào thực tiễn.

Môn Ngữ văn được định hướng phát triển năm năng lực cốt lõi: nghe, nói, đọc, viết và cảm thụ thẩm mỹ. Đây là 5 trụ cột tương ứng với những hoạt động ngôn ngữ cơ bản trong đời sống con người.

Sự thay đổi này mở rộng phạm vi học tập của học sinh, không dừng lại ở việc “học thuộc tác phẩm”, mà hướng tới việc hiểu, phân tích, sáng tạo và ứng dụng. Bên cạnh đó, chương trình cũng chú trọng đến việc phát triển phẩm chất cá nhân: yêu cái đẹp, có trách nhiệm, biết cảm thông và chia sẻ.

Một điểm nhấn quan trọng khác là sự đa dạng hóa ngữ liệu. Ngoài các tác phẩm văn học trung đại, hiện đại vốn quen thuộc, Chương trình GDPT 2018 đưa vào chương trình nhiều loại văn bản mới: văn bản nghị luận, văn bản thông tin, văn bản đa phương thức (kết hợp chữ viết, hình ảnh, âm thanh).

Cách thiết kế này không chỉ giúp học sinh rèn luyện năng lực đọc - hiểu phù hợp với bối cảnh xã hội hiện đại, mà còn tạo cơ hội để các em phát triển kỹ năng phân tích, phản biện, trình bày quan điểm cá nhân.

Chương trình GDPT 2018 cũng nhấn mạnh hơn vào tính ứng dụng và liên môn. Văn học được gắn với bối cảnh lịch sử, địa lý, văn hóa, đồng thời liên hệ trực tiếp với các vấn đề xã hội đương đại. Điều này khuyến khích học sinh chủ động kết nối kiến thức văn học với trải nghiệm thực tiễn, từ đó nâng cao khả năng tư duy phản biện và sáng tạo.

Như vậy, có thể thấy, cơ sở lý luận của việc học Ngữ văn theo chương trình mới chính là định hướng phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, thông qua một hệ thống ngữ liệu phong phú, phương pháp học tập chủ động và cách đánh giá linh hoạt. Đây là nền tảng quan trọng để xác định các giải pháp giúp học sinh học tốt môn Ngữ văn trong giai đoạn hiện nay.

Học sinh lớp 12 tại TPHCM trong ngày khai giảng năm học 2025 - 2026. Ảnh minh họa: INT

Thực trạng 3 năm triển khai Chương trình mới

Về mặt thuận lợi, trước hết, học sinh được tiếp cận với một hệ thống ngữ liệu đa dạng và gần gũi hơn. Các văn bản ngoài văn học truyền thống, như văn bản thông tin, văn bản nghị luận, đã góp phần mở rộng vốn hiểu biết, gắn học tập với đời sống.

Thực tế nhiều em tỏ ra hứng thú hơn với những văn bản mang tính thời sự, gần với trải nghiệm hàng ngày. Bên cạnh đó, một số hoạt động dạy học mới như thảo luận nhóm, thuyết trình, viết sáng tạo đã bước đầu phát huy được tính tích cực và khả năng diễn đạt của học sinh.

Tuy nhiên, bên cạnh những tín hiệu lạc quan, việc học Ngữ văn theo chương trình mới vẫn còn nhiều hạn chế. Trước hết, thói quen học tập theo “văn mẫu” chưa được khắc phục triệt để. Nhiều học sinh vẫn có xu hướng học thuộc lời giảng của thầy cô hoặc các tài liệu tham khảo thay vì tự khám phá tác phẩm. Điều này dẫn đến tình trạng diễn đạt rập khuôn, thiếu sáng tạo, chưa phản ánh được năng lực cá nhân.

Một khó khăn khác nằm ở kỹ năng ngôn ngữ. Dù chương trình chú trọng đồng đều cả bốn kỹ năng nghe - nói - đọc - viết, nhưng trong thực tế, phần lớn học sinh còn yếu ở kỹ năng nói và viết. Không ít em ngại phát biểu, thiếu tự tin khi thuyết trình hoặc tranh biện. Kỹ năng viết nghị luận, viết sáng tạo của học sinh cũng còn hạn chế, nhiều bài văn nặng tính liệt kê, thiếu sự lập luận và cảm xúc.

Ngoài ra, việc đọc tác phẩm trọn vẹn vẫn chưa trở thành thói quen phổ biến. Nhiều học sinh chỉ tiếp cận các bản tóm tắt hoặc dàn ý có sẵn. Điều này làm giảm chiều sâu cảm thụ và khả năng phân tích. Bên cạnh đó, áp lực từ các môn học khác, đặc biệt là Toán và Ngoại ngữ, cũng khiến học sinh có tâm lý coi Ngữ văn là môn phụ, từ đó chưa đầu tư đúng mức cho việc học tập.

Có thể nói, sau ba năm triển khai, môn Ngữ văn trong chương trình mới đã mở ra nhiều cơ hội để học sinh phát triển năng lực, nhưng hiệu quả còn chưa đồng đều. Thực trạng này đặt ra yêu cầu phải tìm kiếm những giải pháp thiết thực hơn, giúp học sinh học tốt môn Ngữ văn theo định hướng của chương trình.

Giải pháp học tốt Ngữ văn

Để việc học tập môn Ngữ văn thực sự đạt hiệu quả, học sinh cần được định hướng theo những giải pháp cụ thể, gắn với yêu cầu phát triển năng lực toàn diện. Những giải pháp này không chỉ nhằm thay đổi phương pháp học tập của học sinh, mà còn góp phần hình thành thói quen tư duy độc lập, khả năng sáng tạo và tình yêu văn học.

Thứ nhất, giáo viên cần giúp học sinh “Đọc - hiểu chủ động”. Học sinh cần rèn thói quen tiếp cận trực tiếp văn bản, không lệ thuộc vào bản tóm tắt hay “văn mẫu”. Quá trình đọc phải đi kèm với đặt câu hỏi, tìm ra chi tiết gây ấn tượng, so sánh giữa các nhân vật, tác phẩm hoặc liên hệ với những vấn đề trong cuộc sống hiện đại.

Ví dụ, khi học Truyện Kiều, thay vì chỉ ghi nhớ tiểu sử Nguyễn Du và tóm tắt cốt truyện, học sinh có thể thảo luận về hình ảnh người phụ nữ trong xã hội phong kiến và so sánh với quyền bình đẳng giới ngày nay. Cách đọc này không chỉ giúp các em hiểu sâu tác phẩm, mà còn phát triển năng lực tư duy phản biện và kỹ năng liên hệ thực tiễn.

Thứ hai, giáo viên cũng cần hướng dẫn học sinh rèn luyện, phát triển kỹ năng viết đa dạng. Chương trình mới đặt ra yêu cầu rèn luyện nhiều kiểu văn bản khác nhau: tóm tắt, nghị luận, cảm thụ, sáng tạo. Để học tốt, học sinh cần tập viết thường xuyên, từ những đoạn ngắn đến những bài văn hoàn chỉnh.

Quá trình viết nên được tổ chức theo bốn bước: chuẩn bị trước khi viết, tìm ý và lập dàn ý, viết bài, và xem lại, chỉnh sửa. Việc sửa bài không chỉ dựa vào giáo viên, mà còn khuyến khích học sinh tự đánh giá hoặc phản biện lẫn nhau.

Ngoài ra, các hình thức viết sáng tạo như nhật kí đọc sách, viết thư gửi nhân vật, viết kịch bản chuyển thể cũng cần được áp dụng, nhằm khơi gợi cảm xúc và khuyến khích cá tính riêng. Nhờ vậy, học sinh sẽ dần thoát khỏi lối viết rập khuôn, phát triển khả năng diễn đạt giàu cảm xúc và lập luận chặt chẽ.

Thứ ba, giáo viên cũng cần chú trọng rèn luyện kỹ năng nghe - nói cho học sinh.

Một điểm mới trong Chương trình GDPT 2018 là chú trọng kỹ năng nói và nghe. Tuy nhiên, đây lại là khâu còn yếu ở nhiều học sinh. Để khắc phục, cần thường xuyên tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm, tranh biện hoặc thuyết trình ngắn về tác phẩm và các vấn đề xã hội liên quan.

Ví dụ, sau khi học tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân, học sinh có thể chia nhóm để trình bày quan điểm về giá trị nhân đạo trong bối cảnh nạn đói năm 1945, đồng thời liên hệ với những vấn đề nghèo đói, an ninh lương thực hiện nay.

Việc lắng nghe và phản biện ý kiến bạn học không chỉ giúp học sinh tự tin trong giao tiếp, mà còn hình thành năng lực trình bày và bảo vệ quan điểm cá nhân - kỹ năng quan trọng cho công dân trong xã hội hiện đại.

Ngoài ra, giáo viên cần tích cực đổi mới phương pháp dạy học, mô hình dạy học nhằm mục đích tạo sức hấp dẫn cho các tiết nói - nghe. Chẳng hạn sử dụng mô hình lớp học đảo ngược kết hợp kỹ thuật “hỏi chuyên gia” trong phần nói - nghe.

Thứ tư, giáo viên cần hướng dẫn các em cách tự học và trải nghiệm. Học Văn không thể chỉ dừng lại trong lớp học. Học sinh cần được khuyến khích mở rộng trải nghiệm ngoài chương trình sách giáo khoa. Việc đọc thêm tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ ca, hoặc theo dõi báo chí, tạp chí văn hóa - xã hội sẽ giúp làm giàu vốn ngôn ngữ và mở rộng tầm hiểu biết.

Bên cạnh đó, các hoạt động trải nghiệm như tham quan di tích văn hóa, tham gia câu lạc bộ đọc sách, viết báo tường, sân khấu hóa tác phẩm cũng tạo điều kiện để học sinh “sống cùng văn học” thay vì chỉ “học văn học”.

Chẳng hạn, một buổi sân khấu hóa Chí Phèo không chỉ giúp học sinh nhớ nhân vật, mà còn thấm thía số phận con người trong xã hội phong kiến. Đây chính là cách đưa văn học đến gần với cuộc sống, đồng thời nuôi dưỡng tình yêu văn chương.

Thứ năm, giáo viên cũng cần thay đổi thói quen học tập và phương pháp đánh giá. Muốn học Văn hiệu quả, học sinh cần thay đổi quan niệm học thuộc lòng để đối phó với kiểm tra. Thay vào đó, các em phải tập trung phát triển kỹ năng: cách tìm ý, cách triển khai luận điểm, cách diễn đạt sáng tạo.

Để hỗ trợ, giáo viên và nhà trường cũng cần đổi mới phương pháp đánh giá. Thay vì chỉ chấm điểm dựa trên “đúng - sai” theo khuôn mẫu, việc đánh giá cần dựa vào tiêu chí năng lực: khả năng phát hiện vấn đề, lập luận logic, sáng tạo trong diễn đạt. Khi học sinh thấy sự sáng tạo được trân trọng, các em sẽ có động lực để học Văn bằng tình cảm thật và tư duy độc lập.

Thứ sáu, giáo viên cần giúp học sinh liên hệ liên môn và thực tiễn. Ngữ văn không tồn tại tách biệt mà có mối quan hệ mật thiết với nhiều môn học và lĩnh vực đời sống. Việc học Văn sẽ hiệu quả hơn khi học sinh biết gắn với kiến thức Lịch sử, Địa lý, Giáo dục công dân, thậm chí cả Âm nhạc, Mỹ thuật.

Ví dụ, khi học Nhật kí trong tù của Hồ Chí Minh, học sinh có thể tìm hiểu bối cảnh lịch sử Trung Quốc thập niên 1940, hoặc khi học thơ hiện đại có thể liên hệ với nhạc kháng chiến để cảm nhận sâu hơn. Bằng cách này, học Văn không chỉ rèn kỹ năng ngôn ngữ mà còn bồi dưỡng năng lực tư duy tổng hợp, khả năng cảm thụ văn hóa toàn diện.

Như vậy, để học tốt môn Ngữ văn trong CT GDPT 2018, học sinh cần chủ động đọc hiểu, rèn luyện kỹ năng viết - nói, mở rộng trải nghiệm và thay đổi thói quen học tập. Những giải pháp này không chỉ giúp học sinh đáp ứng yêu cầu của chương trình mới, mà quan trọng hơn, còn biến việc học Văn thành hành trình khám phá bản thân và thế giới xung quanh.

Sau ba năm triển khai, Chương trình GDPT 2018 đã tạo ra nhiều thay đổi căn bản trong việc dạy và học môn Ngữ văn, từ mục tiêu, nội dung đến phương pháp tiếp cận. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy quá trình học tập vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt là tình trạng học theo lối mòn, thiếu kỹ năng đọc - viết - nói chủ động, cũng như tâm lý xem nhẹ vai trò của môn học.

Để khắc phục, cần triển khai đồng bộ các giải pháp: phát huy thói quen đọc hiểu chủ động, rèn luyện kỹ năng viết đa dạng, tăng cường hoạt động nghe - nói, mở rộng trải nghiệm văn hóa, thay đổi phương pháp đánh giá và gắn kết với các môn học khác. Đồng thời, giáo viên và nhà trường cần giữ vai trò định hướng, tổ chức và khơi nguồn hứng thú học tập cho học sinh.

Trong hệ thống giáo dục phổ thông, Ngữ văn luôn giữ vị trí trung tâm bởi không chỉ cung cấp tri thức về ngôn ngữ và văn học, mà còn góp phần hình thành nhân cách, nuôi dưỡng tâm hồn và phát triển năng lực thẩm mỹ cho học sinh. Tuy nhiên, trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay, yêu cầu đối với việc dạy và học môn Ngữ văn đã có những thay đổi căn bản.
Chương trình GDPT 2018 được xây dựng theo định hướng phát triển năng lực, lấy người học làm trung tâm, đề cao tính ứng dụng và sự gắn kết giữa nhà trường với đời sống. Điều này đòi hỏi cả giáo viên và học sinh phải có cách tiếp cận mới, phương pháp học tập mới, để việc học Văn thực sự trở thành quá trình tự khám phá và sáng tạo.

Thí sinh sau môn Ngữ văn Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025. Ảnh minh họa: INT

Những yếu tố cốt lõi

Thực trạng 3 năm triển khai Chương trình mới

Giải pháp học tốt Ngữ văn

Thứ ba, giáo viên cũng cần chú trọng rèn luyện kỹ năng nghe - nói cho học sinh.

Trong hệ thống giáo dục phổ thông, Ngữ văn luôn giữ vị trí trung tâm bởi không chỉ cung cấp tri thức về ngôn ngữ và văn học, mà còn góp phần hình thành nhân cách, nuôi dưỡng tâm hồn và phát triển năng lực thẩm mỹ cho học sinh. Tuy nhiên, trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay, yêu cầu đối với việc dạy và học môn Ngữ văn đã có những thay đổi căn bản.
Chương trình GDPT 2018 được xây dựng theo định hướng phát triển năng lực, lấy người học làm trung tâm, đề cao tính ứng dụng và sự gắn kết giữa nhà trường với đời sống. Điều này đòi hỏi cả giáo viên và học sinh phải có cách tiếp cận mới, phương pháp học tập mới, để việc học Văn thực sự trở thành quá trình tự khám phá và sáng tạo.