“Sự thật, lẽ phải và ngọn bút” là tập sách thứ 11 của một cây bút thâm niên, sắc sảo. Thật vui và cảm phục tác giả viết và tái hiện những điều cốt lõi về ý nghĩa, vừa căn bản vừa sâu xa một thế kỷ Báo chí Cách mạng Việt Nam, kể từ ngày lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh sáng lập Báo Thanh Niên, ấn phẩm mang tính mở đường, chuẩn bị về mặt lý luận, chính trị và tư tưởng, dẫn dắt việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, ngày 3/2/1930.
Tập sách chia thành 8 chương: Mạch đập thời đại; Tâm thế cầm bút; Ánh sáng nhân văn; Đạo đức báo chí; Mạnh hơn bảo kiếm; Đồng hành cùng thắng; Mạng xã hội, AI và báo chí; Ngọn lửa và trái tim. Vào sách, tác giả có bài viết mang tính luận đề xuyên suốt: “Một thế kỷ chiến đấu vì đất nước và nhân dân”. Cuốn sách 620 trang in rất chắt lọc mà ắp đầy thông tin mới; lập luận tươi mới, chặt chẽ, khái quát và khúc chiết trong luận bàn, sống động trong tư liệu và dẫn chứng thực tế chuyện đời, chuyện làm nghề. Gần 40 năm, tôi đã đọc và cảm nhận hàng ngàn trang viết của Hồ Quang Lợi, nhiều tác phẩm xuất sắc của ông đoạt Giải A Giải Báo chí Quốc gia. Đọc “Sự thật, lẽ phải và ngọn bút” tôi càng khẳng định, bất cứ giai đoạn nào, với các thể loại báo chí như có cánh đậm chất văn, vẫn là một Hồ Quang Lợi tận hiến, mẫn cán, trách nhiệm cao với nghề và đời, với chủ nghĩa mà ông tận tâm, tôn thờ.
Luận đề mở đầu “Một thế kỷ chiến đấu vì đất nước và nhân dân”, xin tóm lược rất ngắn gọn: Báo Thanh Niên truyền bá lí luận Cách mạng, mang tính mở đường. Bác Hồ dạy làm báo là làm cách mạng, phục vụ đất nước và nhân dân: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”. Tác phẩm báo chí đi tiên phong trở thành hiệu triệu, thúc giục đồng bào đứng lên cứu nước, cứu nhà, hoàn thành sứ mệnh giải phóng dân tộc. Trong 40 năm đổi mới, báo chí đi đầu cổ vũ nhân tố mới, nhân rộng các điển hình tiên tiến, tạo nên phong trào hành động cách mạng, giành được những thành tựu to lớn, xây dựng đất nước phát triển, phồn vinh. Báo chí là diễn đàn tin cậy của nhân dân, đắp xây nhịp đập ý Đảng và lòng dân; tiên phong phê phán, đập tan các luận điệu sai trái, chống phá của thế lực thù địch, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng; tham gia tích cực cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực; nêu cao tinh thần cống hiến, bảo vệ chân lý, lẽ phải. Đạo đức vừa là nền tảng, vừa là cốt lõi của hoạt động báo chí.
Người làm báo có bổn phận cung cấp thông tin cho xã hội nhưng thông tin đó phải trung thực, chính xác, tin cậy, lan truyền ngọn lửa chiến đấu, ngọn lửa yêu thương. Lan tỏa thông tin đòi hỏi sự chín chắn và cẩn trọng, bởi đằng sau mỗi tác phẩm báo chí là thân phận, sự mất còn của một con người, một gia đình, một cộng đồng. Cuộc cách mạng thực sự về thể chế do Đảng khởi xướng và lãnh đạo, theo hướng tinh - gọn – mạnh – hiệu lực – hiệu quả đang được triển khai quyết liệt, đồng bộ. Công nghệ làm báo hiện đại, năng lực tác nghiệp giỏi, tâm thế làm nghề càng phải đa năng, tầm nhìn xa rộng. Tính chính trị của báo chí trong kỷ nguyên số càng phải vững vàng hơn bao giờ hết.
Tám chương sách với một tập hợp 63 bài bình luận, bút ký, ghi chép, phỏng vấn, hầu hết viết năm 2025; một ít bài đặc sắc tác giả chọn in đã có độ lùi thời gian, chủ yếu là mảng bài về thời cuộc và chuyện nghề báo. Lượng tri thức - văn hóa dồi dào, những kiến giải thời cuộc của Hồ Quang Lợi thật minh triết, dũng khí, thuyết phục, không né tránh. Hồ Quang Lợi có 45 năm làm báo, trải qua nhiều cương vị trong các tòa soạn, từ phóng viên, biên tập viên, Phó Trưởng phòng, Trưởng phòng biên tập, Thư ký tòa soạn, Phó và Tổng Biên tập. Ông từng giữ cương vị lãnh đạo và quản lý báo chí của TP. Hà Nội - trung tâm báo chí hàng đầu cả nước; ông là cựu Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam. Sự kiến giải, luận bàn, tỏ bày chuyện đời, chuyện đạo đức nhà báo của Hồ Quang Lợi rút ruột mà ra, chuyện của chính mình, mạch lạc - nói có sách mách có chứng, sòng phẳng bày lên bàn. Chuyện của Tổng Biên tập và chuyện bếp núc trong mỗi toà soạn, tâm sự sâu kín nhất của người làm báo khó lòng lọt khỏi đôi mắt tinh tường của Hồ Quang Lợi. Mỗi tác phẩm của ông khi ở vào bước ngoặt làm nghề đều hừng hực ngọn lửa bút sắc – lòng trong, ngọn lửa chiến đấu & tình yêu thương.
Trả lời phỏng vấn của Báo Nhà báo và Công luận “Sự thật, lẽ phải đang chờ ta lên tiếng” (Chương 2, Tâm thế cầm bút), Hồ Quang Lợi rất sòng phẳng: Tôi nghĩ trong nghề báo có nghề Tổng biên tập. Tổng biên tập nào, tờ báo đó. Tổng biên tập là “sếp nhất”, lại còn có chuyện “sếp của sếp nhất” can thiệp vào bài viết, chặn bài… cho nhóm lợi ích. Áp lực lắm, nhưng Tổng biên tập bản lĩnh, có nghề và trong sạch thì hãy cứ làm theo bản lĩnh, giữ trọn trái tim nóng và cái đầu lạnh...
Hồ Quang Lợi sinh thành tại Quỳnh Đôi, Nghệ An – làng Khoa Bảng, quê hương bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương, nhà cách mạng Hồ Tùng Mậu. Ông lớn lên trong một gia đình nghèo nhưng hiếu học, những năm 50 – 60 của thế kỷ trước. Trưởng thành trong cái nghèo cái khó nhưng chăm học, học giỏi, được tu nghiệp ở nước ngoài. Về nước, Hồ Quang Lợi vào bộ đội, trở thành nhà báo chiến sĩ, tác nghiệp ở một tờ báo lính – nhật báo uy tín Quân đội Nhân dân. Năng khiếu văn chương, đào tạo bài bản, đam mê cầm bút. Nghề báo, nghiệp văn theo sát và chiếm trọn cuộc đời ông. Rất ý nghĩa tập sách quý “Sự thật, lẽ phải và ngọn bút” ra mắt đúng thời điểm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam.
Trong một tâm sự nghề nghiệp (Chương II, Tâm thế cầm bút) “Có những điểm dừng báo bão”, Hồ Quang Lợi bày tỏ với đồng nghiệp, cũng là cái chất yêu nghề, thể hiện lòng đam mê nghề báo: “Hỏi: Lúc nào thì anh… là anh nhất? Trả lời: Hình dung rõ tôi nhất là trong công việc. Và cả một lúc bất chợt nào đó, khi tôi đang viết bài, chợt ý nghĩ hướng về một người bạn thuở thiếu thời, về những người nông dân quê mình, khi chính mình còn là một cậu bé trong một ngày gió rét… đến nỗi thấy hơi lạnh còn đọng trên da thịt. Nghĩa là những bài viết tự dưng có một điểm dừng rồi sau đó viết tiếp và dường như, đôi lúc vì thế lại có cảm xúc hơn”.
Tôi xin mượn tứ của chương VIII “Sự thật, lẽ phải và ngọn bút” để nói thêm vài lời cùng bạn đọc, cảm nhận thêm một Hồ Quang Lợi tài hoa, yêu nghề, ông còn là người bạn, đồng nghiệp sống tốt, tử tế, thủy chung. Hồ Quang Lợi dành chương cuối để viết về 7 đồng nghiệp mà ông trân quý, trong đó có nhà báo Đại tá Nguyễn Khắc Tiếp: “Một thư ký thời đại, kiên cường và xuất sắc”. Đó chính là người lính già rất đáng kính, năm 2025 đã vượt cột mốc 103 tuổi mà vẫn minh mẫn, thông tuệ. Đại tá, nhà báo Nguyễn Khắc Tiếp chính là sếp Phó phòng Thời sự Quốc tế, người đầu tiên dìu dắt Hồ Quang Lợi làm báo, thời kỳ ông vừa chân ướt chân ráo gia nhập hội báo lính - Báo Quân đội Nhân dân.
Trân quý, trọn nghĩa tình, thủy chung, kính trọng lão thành, thêm một phẩm chất đáng nể trọng của nhà báo, nhà văn Hồ Quang Lợi.
Ngày 25/5/2025
