Ninh Bình mua bản quyền phim 'Xẩm đỏ': Bảo tồn báu vật quốc gia

Bộ phim “Xẩm đỏ” - phim tài liệu về nghệ nhân Hà Thị Cầu, người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ 20 vừa được tỉnh Ninh Bình đề xuất mua bản quyền nhằm bảo tồn và quảng bá một di sản vốn được coi là báu vật quốc gia.

Hai năm quay cô đọng lại trong 68 phút

Xác nhận với Báo GD&TĐ, đạo diễn Lương Đình Dũng cho biết đang hoàn tất các thủ tục sang nhượng bản quyền phim “Xẩm đỏ”. Đạo diễn cũng nói khá bất ngờ trước đề xuất mua bản quyền của tỉnh Ninh Bình - khi bộ phim đã hoàn thành từ những năm 2011.

Điều này không chỉ khiến đoàn làm phim sống lại cảm xúc của những ngày thực hiện bộ phim, mà còn cho thấy sự trân trọng, quyết tâm bảo vệ và phát huy giá trị di sản nghệ thuật hát xẩm.

Bộ phim “Xẩm đỏ” được thực hiện trong nhiều năm trước khi nghệ nhân Hà Thị Cầu qua đời năm 2012. Phim được bấm máy khi cụ Hà Thị Cầu đã 95 tuổi, lúc nhớ lúc quên, khi cười khi khóc, lúc hợp tác, khi lại từ chối.

Bắt tay vào quay phim, đạo diễn Lương Đình Dũng nhận ra nếu đề nghị nghệ nhân Hà Thị Cầu làm theo những gì đúng như trong kịch bản đề ra thì sẽ thiếu đi sự tự nhiên, bản thân bà cũng khó làm theo vì không phải là một nghệ sĩ biểu diễn. Việc nói, cười hay bất kỳ điều gì mà đạo diễn muốn đều làm mất đi tính tự nhiên của bộ phim.

Tất cả kịch bản được định sẵn gần như không có tác dụng. Muốn quay cảnh nào, hát bài gì, tâm sự ra sao đều là những lời tỉ tê, khơi gợi như một cuộc chuyện trò bình thường không có sự hiện diện của máy quay, của tiếng loa chỉ đạo “quay - cắt”, mà đơn giản là cùng con cháu cụ Cầu “lừa” rằng: “Bọn con chưa quay đâu”, “chuyện trò với cụ để hiểu đã”, “thôi, cụ hát cho con nghe một bài”…

Trong suốt 2 năm, từ 2008 - 2010 nhiều chuyến đi đi về về giữa Hà Nội và Yên Mô (Ninh Bình cũ) được đoàn làm phim kiên trì với 1.200 phút quay do nghệ sĩ Trịnh Quang Tùng thực hiện. Sau đó, 35 phút phim “Xẩm đỏ” ra đời và được chọn chiếu trong một sự kiện của UNESCO vào năm 2011.

“Tuy nhiên, nhiều khán giả cho rằng phim quá ngắn, vì thế mà chúng tôi đã dựng lại một bản phim khác dài hơn, tổng thời lượng 68 phút để người xem có thể nghe được nhiều bài hát hơn từ nghệ nhân Hà Thị Cầu”, đạo diễn Lương Đình Dũng cho biết.

Là một bộ phim được đánh giá kỳ công, thời gian quay kéo dài, đạo diễn lại không muốn sử dụng lời bình như một cách để giữ lại sự trong trẻo tự nhiên của bộ phim với người nghe xẩm vốn mộc mạc và “chất” hơn. Đạo diễn để nghệ nhân tự nhiên thoải mái nhất khi hát như thể đang tâm sự trực tiếp tới khán giả và coi như không có đoàn làm phim ở đó.

Nhiều điều kỳ diệu, nhiều thăng trầm, làng quê đẹp đẽ thân thương hiện lên trong bộ phim và những lời ca đẹp quyến rũ lòng người. Nếu phác họa âm nhạc bằng màu sắc, thì xẩm sẽ thiên về màu nóng nên đạo diễn đã đặt tên phim là “Xẩm đỏ”.

Đó cũng là gam màu báo động về một loại hình nghệ thuật đang đứng trước nguy cơ thất truyền. Đồng thời, là màu sắc gợi nhắc đến mồ hôi nước mắt và thân phận hẩm hiu, khốn khổ của những người hát xẩm khi xưa.

Mỗi thước phim trong 'Xẩm đỏ' đều tự nhiên, không diễn xuất. Ảnh cắt từ phim.

Ghi lại di sản theo cách tự nhiên nhất

Phim “Xẩm đỏ” không chỉ là hình ảnh về nghệ nhân Hà Thị Cầu, mà còn sinh động bởi miền quê mộc mạc, với chợ quê, hoa gạo, bến đò… ẩn hiện, thảng thốt trong tiếng sênh, nhịp phách. Ngoài sự công phu về thời gian thì những hình ảnh chốn chợ, chốn quê thôn dã góp phần tôn vinh nghệ thuật hát xẩm.

Trong suốt bộ phim, người xem sẽ không thấy hình ảnh của diễn viên, sẽ không nghe thấy những lời thoại của diễn xuất. Đạo diễn đã không sử dụng diễn viên mà chờ đợi những phiên chợ ở chính nơi cụ Hà Thị Cầu sinh sống. Đó là một chợ quê đơn sơ nhưng đẹp tự nhiên với hình ảnh hoa gạo, con đường cong trong buổi chiều tà… mỗi khuôn hình giống như một mô tả văn học và đều có những ý nghĩa ẩn khuất phía sau.

Bức tranh miền quê thanh bình yên ả ấy thảng hoặc điểm xuyết bởi thanh âm của xẩm. Tiếng xẩm có lúc vang xa, có lúc thẽ thọt như lời tự sự. Hình ảnh anh Khóa bên bến tàu kéo còi tu tu chuẩn bị phân ly người yêu khi “hai hàng lệ nó chảy vòng quanh”, lời nhắc nhở “công mẹ khổ lắm, công cha thời nhiều”… như in khắc mộc bản vào đời sống hiện tại. Được lắng nghe và cảm thụ một nghệ nhân dân gian cất tiếng hát, người xem thấy một cuộc sống nghĩa tình rất khác với cuộc sống hiện đại vội vã của ngày hôm nay.

“Qua những thước phim được lựa chọn kỹ với nhiều thông điệp, nhiều ẩn ý, tôi muốn lưu giữ lại tất cả như một di sản văn hóa truyền thống của nghệ nhân Hà Thị Cầu để lại cho Ninh Bình nói riêng và cho kho tàng nghệ thuật xẩm Việt Nam nói chung”, đạo diễn Lương Đình Dũng cho hay.

Cố nghệ nhân Hà Thị Cầu thời điểm năm 2010.

Ngoài “Xẩm đỏ”, đạo diễn Lương Đình Dũng từng thực hiện 6 bộ phim nổi tiếng về nghệ thuật chèo, như “Hề cu Sứt”, “Thầy bói đi chợ”, “Lý trưởng mẹ Đốp”, “Phù thủy sợ ma”, “Thị Màu lên chùa”. Là một đạo diễn điện ảnh, anh cho rằng cái gốc đi lên và thấm đẫm trong hành trang nghệ thuật vẫn phải từ những tác phẩm văn học, nghệ thuật dân tộc.

“Xẩm, hề chèo đều là những ngôn ngữ nghệ thuật tuyệt vời. Ngoài ra, tôi cũng rất yêu thích các loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác như hát xoan, hát then, đờn ca tài tử, nhã nhạc cung đình. Sắp tới tôi sẽ tiến hành làm phim về nghệ thuật hát then ở Tuyên Quang với mong muốn lưu giữ lại một di sản quý báu trong bối cảnh đa số nghệ nhân nơi đây đều đã cao tuổi”, đạo diễn Lương Đình Dũng cho biết.

“Khi làm phim về âm nhạc truyền thống thì hình ảnh phải thi vị, chứ không chỉ đặt máy rồi ghi lại cảnh nghệ nhân hát, nó không thể là hình ảnh mô tả hay đơn giản là ghi lại hình và tiếng. Như vậy chúng ta không đồng hành trong sự thi vị bản chất mà âm nhạc vốn có, vừa không khiến người xem hứng thú và cũng không nâng cao được tầm quan trọng cũng như vị thế của âm nhạc truyền thống. Với tôi, việc thực hiện một tác phẩm âm nhạc đôi khi còn khó và phải đầu tư nhiều hơn cả một bộ phim. Như vậy, tác phẩm mới có giá trị sâu sắc và bền vững”. Đạo diễn Lương Đình Dũng

Đạo diễn Lương Đình Dũng trò chuyện cùng nghệ nhân Hà Thị Cầu trong phim 'Xẩm đỏ'. Ảnh cắt từ phim.

Hai năm quay cô đọng lại trong 68 phút

Ghi lại di sản theo cách tự nhiên nhất

“Khi làm phim về âm nhạc truyền thống thì hình ảnh phải thi vị, chứ không chỉ đặt máy rồi ghi lại cảnh nghệ nhân hát, nó không thể là hình ảnh mô tả hay đơn giản là ghi lại hình và tiếng. Như vậy chúng ta không đồng hành trong sự thi vị bản chất mà âm nhạc vốn có, vừa không khiến người xem hứng thú và cũng không nâng cao được tầm quan trọng cũng như vị thế của âm nhạc truyền thống. Với tôi, việc thực hiện một tác phẩm âm nhạc đôi khi còn khó và phải đầu tư nhiều hơn cả một bộ phim. Như vậy, tác phẩm mới có giá trị sâu sắc và bền vững”. Đạo diễn Lương Đình Dũng