Giáo dục Việt Nam trước sứ mệnh mới: Xây dựng công dân thời đại mới

Khi “Đức - Trí - Thể - Mỹ” hòa quyện, thế hệ công dân Việt Nam mới sẽ được hun đúc, trưởng thành toàn diện và tự tin tỏa sáng trong kỷ nguyên hội nhập quốc tế.

TS Nguyễn Thanh Tâm - Trung tâm Nghiên cứu Chính sách giáo dục - Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam: Triển khai như một hệ sinh thái giáo dục sống động

Giáo dục toàn diện “Đức - Trí - Thể - Mỹ” ngày nay không còn là những khẩu hiệu quen thuộc, mà cần được triển khai như một hệ sinh thái sống động, thấm sâu vào từng giờ học, mỗi hoạt động và mọi mối quan hệ trong nhà trường.

Trước hết, giáo dục đạo đức phải len lỏi vào mọi môn học, mọi hoạt động, không chỉ bó hẹp trong giờ Giáo dục công dân. Giáo viên có thể lồng ghép những tình huống rèn luyện nhân cách, tinh thần trách nhiệm, lòng trung thực và sự nhân ái vào bài học: Một bài toán thực tế khơi gợi tinh thần tiết kiệm, một bài văn dạy lòng nhân hậu. Quan trọng hơn, thầy cô chính là tấm gương sống động để học sinh noi theo.

Ngoài ra, học sinh cần được trải nghiệm thực tiễn: làm việc nhóm, thực hiện dự án cộng đồng, tham gia các hoạt động thiện nguyện… để học cách lựa chọn, đối diện và chịu trách nhiệm với quyết định của bản thân. Chỉ khi “học đạo đức bằng hành động”, nhân cách của các em mới thực sự được hun đúc bền vững.

Với “Trí”, thay vì nhồi nhét kiến thức, nhà trường nên hướng đến bồi dưỡng năng lực tư duy độc lập, sáng tạo và phản biện. Những giờ học liên môn, dự án nghiên cứu khoa học, thậm chí một tình huống đời sống được đưa vào lớp học sẽ giúp học sinh thấy tri thức không phải gánh nặng, mà là chìa khóa mở ra những cánh cửa mới.

Giáo dục thể chất phải vượt ra ngoài tiết thể dục cố định. Học đường cần khơi gợi tinh thần thể thao, xây dựng “văn hóa vận động” như một thói quen sống, thông qua thể thao phong trào, các giải đấu nội bộ, rèn luyện kỹ năng vận động đa dạng… Khi có sức khỏe, học sinh mới có nền tảng vững chắc để học tập, sáng tạo và cống hiến.

Đối với giáo dục thẩm mỹ, không nên xem đây là phần “phụ”, mà là mảnh ghép quan trọng hình thành nhân cách toàn diện. Nghệ thuật không phải là phần “trang trí” mà là dưỡng chất tinh thần. Âm nhạc, mỹ thuật, sân khấu học đường hay các câu lạc bộ năng khiếu chính là nơi học sinh học cách cảm, rung động, và từ đó hình thành sự cân bằng trong tâm hồn.

Điều quan trọng là bốn trụ cột này không thể triển khai rời rạc mà phải đan cài, hỗ trợ lẫn nhau. Một dự án học tập có thể vừa rèn luyện trí tuệ, vừa nuôi dưỡng đạo đức, đồng thời gắn kết vận động thể chất và sáng tạo nghệ thuật. Khi Đức - Trí - Thể - Mỹ hòa quyện, học sinh mới thực sự phát triển một cách toàn diện và hài hòa.

Cuối cùng, gia đình - nhà trường - xã hội cần được nhìn như ba vòng tròn đồng tâm. Gia đình gieo hạt, nhà trường chăm bón, xã hội tạo môi trường để hạt nảy mầm. Khi cả ba cùng đồng hành, học sinh không chỉ “học để biết” mà còn “học để sống đẹp, sống khỏe và sống có ích”. Khi ấy, Đức - Trí - Thể - Mỹ không còn là khẩu hiệu, mà trở thành hơi thở trong từng bước trưởng thành của thế hệ trẻ.

Để hiện thực hóa mục tiêu giáo dục toàn diện, bốn yếu tố: Chương trình, phương pháp dạy học, cơ sở vật chất và đội ngũ giáo viên đều quan trọng và cần đổi mới đồng bộ. Tuy nhiên, nếu phải xác định ưu tiên hàng đầu, đội ngũ giáo viên chính là chìa khóa then chốt, là nhân tố quyết định để mọi đổi mới đi vào thực tiễn.

Một chương trình dù tiên tiến đến đâu, cơ sở vật chất hiện đại đến mức nào, nếu thiếu những người thầy giàu tâm huyết, có tầm nhìn và khả năng vận dụng sáng tạo, tất cả cũng chỉ còn trên giấy. Ngược lại, ngay cả trong điều kiện còn hạn chế, một giáo viên giỏi vẫn có thể truyền cảm hứng, biến kiến thức khô khan thành những trải nghiệm sống động, gieo vào học sinh tinh thần học tập suốt đời.

Đổi mới giáo dục toàn diện không chỉ là thay sách giáo khoa hay xây thêm phòng học thông minh, mà cốt lõi là thay đổi cách dạy và cách học. Chính giáo viên là người hiện thực hóa sự đổi mới ấy qua từng giờ lên lớp, từng hoạt động trải nghiệm, từng lời động viên học trò. Họ vừa là người “chuyển giao tri thức”, vừa là “khơi mở nhân cách”, đồng thời là “người bạn đồng hành” trong hành trình trưởng thành của học sinh.

Bà Đinh Thị Bình - Phó Chủ tịch UBND xã Long Cốc (Phú Thọ): Chuyển từ nhận thức sang thực hành

Chương trình GDPT 2018 đặt mục tiêu phát triển toàn diện học sinh về “Đức - Trí - Thể - Mỹ”, và các nhà trường đã cụ thể hóa mục tiêu này thành kế hoạch phát triển giáo dục theo từng giai đoạn, năm học. Thời gian qua, nhiều trường chú trọng chuẩn bị cơ sở vật chất, nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên; đồng thời xây dựng nội dung và phương pháp giáo dục theo hướng phát triển toàn diện phẩm chất, năng lực của học sinh, phù hợp với đặc điểm riêng của từng em.

Để đạt được mục tiêu giáo dục toàn diện, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp: từ xác định rõ mục tiêu, nâng cao nhận thức về vị trí, tầm quan trọng của giáo dục toàn diện, đến chuẩn bị đầy đủ nhân lực, vật lực và thực hiện hiệu quả chương trình, kế hoạch giáo dục trong nhà trường. Đồng thời, sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình - nhà trường - xã hội trong các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm, thể chất và thẩm mỹ cũng đóng vai trò then chốt, giúp học sinh chuyển từ nhận thức sang thực hành các yếu tố Đức - Trí - Thể - Mỹ một cách sống động.

Trong hệ thống giải pháp này, đặc biệt cần coi trọng chất lượng đội ngũ nhà giáo và đổi mới phương pháp dạy học. Bởi dù cơ sở vật chất có hiện đại đến đâu, nếu thiếu những giáo viên đủ khả năng, trình độ và sáng tạo trong tổ chức dạy học, chương trình cũng khó đạt hiệu quả. Ngược lại, những thầy cô giỏi vẫn có thể truyền cảm hứng, biến kiến thức khô khan thành trải nghiệm sống động, góp phần quan trọng trong việc hình thành thế hệ học sinh phát triển toàn diện.

Ông Nguyễn Hữu Nhân - nguyên Trưởng phòng Chính trị Tư tưởng (Sở GD&ĐT TP Cần Thơ): Nhà trường, gia đình, xã hội giữ vai trò quyết định

Giáo dục Việt Nam hướng tới đào tạo những con người phát triển toàn diện, kết hợp hài hòa giữa giá trị truyền thống và tinh hoa hiện đại, nhằm hình thành những công dân không chỉ có ích cho bản thân, gia đình mà còn đóng góp tích cực cho xã hội.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, ngành Giáo dục và các nhà trường không chỉ tập trung vào giảng dạy kiến thức mà còn xây dựng nhiều hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm sáng tạo, giúp học sinh khám phá khả năng, năng khiếu và sở trường của bản thân, từ đó định hướng học tập và lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực.

Cụ thể, bên cạnh việc nâng cao chất lượng dạy và học, nhà trường cần tạo dựng môi trường học tập lành mạnh, nuôi dưỡng lối sống và đạo đức cho học sinh. Các hoạt động trải nghiệm thực tế như tham quan di tích lịch sử, các công trình văn hóa, danh lam thắng cảnh giúp các em hiểu sâu hơn về cội nguồn và giá trị văn hóa dân tộc.

Các câu lạc bộ thể dục - thể thao, văn hóa - nghệ thuật, nhóm thanh niên tình nguyện hay các chương trình thiện nguyện không chỉ mang lại niềm vui, mà còn hình thành kỹ năng xã hội, tinh thần đoàn kết, tương trợ lẫn nhau. Việc tuyên dương và giới thiệu những tấm gương người tốt, việc tốt cũng là cách để học sinh học tập theo những giá trị sống tích cực, từ đó hình thành nhân cách và ý thức trách nhiệm.

Sự đồng hành của gia đình, nhà trường và xã hội giữ vai trò quyết định trong việc giáo dục và hình thành nhân cách học sinh. Trong đó, nhà trường đóng vai trò then chốt: xây dựng môi trường học tập khang trang, xanh - sạch - đẹp; thiết lập quy tắc ứng xử văn hóa; tăng cường giáo dục đạo đức, lối sống; đồng thời tổ chức các hoạt động trải nghiệm và giao lưu với cộng đồng.

Đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên cần trở thành những tấm gương sống động về rèn luyện Đức - Trí - Thể - Mỹ để học sinh noi theo. Thầy cô phải áp dụng phương pháp giảng dạy tổng quan, linh hoạt vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tế, khéo léo lồng ghép những giá trị sống vào bài học để học sinh không chỉ “học để biết” mà còn “học để trân trọng, yêu quý và hành động đúng”. Đồng thời, người thầy phải là hình mẫu mực, truyền cảm hứng để học sinh noi theo trong từng cử chỉ, hành động.

Thầy cô cần áp dụng phương pháp dạy học tổng hợp, linh hoạt, gắn kết kiến thức với các tình huống thực tiễn; khéo léo lồng ghép các giá trị sống vào bài giảng để học sinh biết trân trọng, yêu quý và hành động đúng đắn thông qua những hoạt động cụ thể. Đồng thời, người thầy phải là tấm gương mẫu mực, truyền cảm hứng để học sinh noi theo trong từng cử chỉ, lời nói và hành động.

Gia đình là nền tảng đầu tiên, nơi cha mẹ giáo dục con cái lối sống lành mạnh, biết yêu thương bản thân và mọi người, phân biệt đúng - sai, xác định mục tiêu học tập, giữ gìn vệ sinh, chăm sóc sức khỏe và nuôi dưỡng cảm nhận về cái hay, cái đẹp. Xã hội đồng hành bằng cách xây dựng môi trường văn hóa xanh - sạch - đẹp, thúc đẩy tinh thần đoàn kết, nhân ái, phòng chống bạo lực và vi phạm pháp luật, cùng chung tay chăm lo và nuôi dưỡng thế hệ trẻ trưởng thành toàn diện.

Cô Phan Thị Xuân Thu - Hiệu trưởng Trường Tiểu học Phúc Đồng (phường Phúc Lợi, Hà Nội): Nuôi dưỡng lối sống đẹp từ những hành vi giản dị

Thực hiện giáo dục toàn diện “Đức - Trí - Thể - Mỹ” không chỉ đòi hỏi chú trọng ở các môn học mà còn phải lan tỏa vào mọi hoạt động giáo dục, từ trải nghiệm thực tế, sinh hoạt câu lạc bộ năng khiếu - nghệ thuật, đến sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và xã hội. Khi thông điệp giáo dục được truyền tải đồng bộ, thói quen tốt sẽ được lặp lại thường xuyên, dần hình thành kiến thức, kỹ năng và nhân cách chuẩn mực cho học sinh.

Để đạt được điều này, phụ huynh và giáo viên cần trao đổi thẳng thắn, chi tiết từ đầu năm học, trong các buổi họp hay tình huống cụ thể, nhằm thống nhất quan điểm giáo dục. Giáo viên đóng vai trò cố vấn, định hướng phương pháp, đồng thời phát hiện tố chất, năng lực và tư duy sáng tạo của học sinh để áp dụng phương pháp dạy học phù hợp, kết hợp dự án, trải nghiệm và ứng dụng khoa học - công nghệ nhằm khuyến khích các em phát triển toàn diện.

Các hoạt động trải nghiệm như vui Tết Trung thu, gói bánh chưng, nặn bánh trôi, tham quan di tích lịch sử, hùng biện tiếng Anh, thi Rung chuông vàng… không chỉ giúp học sinh vừa học vừa rèn kỹ năng, mà còn phát huy bản sắc văn hóa. Trong các dịp lễ, Tết, các em có cơ hội tìm hiểu truyền thống, làm việc theo nhóm, rèn luyện kỹ năng thuyết trình và thể hiện năng lực bản thân.

Bên cạnh đó, các hoạt động thiện nguyện như giúp bạn khuyết tật di chuyển, hướng dẫn bạn học, cùng chơi trong giờ ra chơi, quyên góp hỗ trợ học sinh khó khăn… góp phần nuôi dưỡng lối sống đẹp từ những hành vi giản dị, gieo mầm cho nhân cách tử tế, giúp các em trưởng thành thành những công dân có trách nhiệm, biết yêu thương và đóng góp cho cộng đồng.

Đổi mới chương trình, phương pháp và cơ sở vật chất là điều không thể thiếu, nhưng tất cả chỉ thực sự phát huy giá trị khi có bàn tay, trái tim và trí tuệ của người thầy. Vì thế, đầu tư cho đội ngũ giáo viên, từ đào tạo, bồi dưỡng đến đãi ngộ và tạo động lực nghề nghiệp chính là bước đi quyết định để giáo dục toàn diện ‘Đức - Trí - Thể - Mỹ’ trở thành hiện thực, chứ không chỉ là những khẩu hiệu trên giấy. - TS Nguyễn Thanh Tâm

Trường Phổ thông DTNT tỉnh Nghệ An tổ chức hoạt động ngoại khóa cho học sinh. Ảnh: NTCC

TS Nguyễn Thanh Tâm - Trung tâm Nghiên cứu Chính sách giáo dục - Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam: Triển khai như một hệ sinh thái giáo dục sống động

Bà Đinh Thị Bình - Phó Chủ tịch UBND xã Long Cốc (Phú Thọ): Chuyển từ nhận thức sang thực hành

Ông Nguyễn Hữu Nhân - nguyên Trưởng phòng Chính trị Tư tưởng (Sở GD&ĐT TP Cần Thơ): Nhà trường, gia đình, xã hội giữ vai trò quyết định

Cô Phan Thị Xuân Thu - Hiệu trưởng Trường Tiểu học Phúc Đồng (phường Phúc Lợi, Hà Nội): Nuôi dưỡng lối sống đẹp từ những hành vi giản dị

Đổi mới chương trình, phương pháp và cơ sở vật chất là điều không thể thiếu, nhưng tất cả chỉ thực sự phát huy giá trị khi có bàn tay, trái tim và trí tuệ của người thầy. Vì thế, đầu tư cho đội ngũ giáo viên, từ đào tạo, bồi dưỡng đến đãi ngộ và tạo động lực nghề nghiệp chính là bước đi quyết định để giáo dục toàn diện ‘Đức - Trí - Thể - Mỹ’ trở thành hiện thực, chứ không chỉ là những khẩu hiệu trên giấy. - TS Nguyễn Thanh Tâm