Đặt văn hóa ở trung tâm: cần cơ chế cụ thể để trở thành 'hệ điều tiết' của phát triển

(CLO) PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội đánh giá cao bước tiến trong tư duy phát triển của Đảng trong Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV, khi văn hóa và con người được xác định vừa là nền tảng, vừa là nguồn lực, sức mạnh nội sinh và là động lực to lớn, thậm chí là “hệ điều tiết” của phát triển xã hội bền vững.

Tuy nhiên, ông cho rằng để quan điểm đó thực sự đi vào cuộc sống, cần tiếp tục làm rõ cơ chế vận hành để văn hóa không chỉ nằm trên giấy mà trở thành lực đẩy phát triển trong thực tế.

Văn hóa: Từ 'nền tảng tinh thần' đến trụ cột của phát triển bền vững

Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIV nhấn mạnh vai trò cốt lõi của văn hóa và con người trong phát triển bền vững. Văn hóa, con người được xem là nền tảng, nguồn lực, sức mạnh nội sinh và động lực quan trọng cho sự phát triển xã hội, là hệ điều tiết các mối quan hệ xã hội. Điều này phản ánh sự thay đổi tư duy phát triển, coi văn hóa là yếu tố then chốt để tạo lợi thế cạnh tranh cho đất nước trong hội nhập quốc tế.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh rằng, nếu trước đây văn hóa thường được đặt ở vị trí “nền tảng tinh thần của xã hội”, thì lần này, cách tiếp cận mới đã vượt lên khi đặt văn hóa ngang hàng với các trụ cột kinh tế, chính trị, xã hội. Sự thay đổi ấy phù hợp với xu thế thế giới đang chuyển từ mô hình phát triển dựa vào tài nguyên sang dựa vào tri thức và sáng tạo. Khi tài nguyên vật chất có hạn, chính văn hóa với giá trị, bản sắc, tri thức, sáng tạo và nhân cách mới là yếu tố bền vững giúp quốc gia giữ được sức bật phát triển trong dài hạn.



Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, tư duy mới thể hiện rõ nét ở việc văn hóa được coi là hệ điều tiết, tức là giữ vai trò định hướng, dẫn dắt, điều hòa sự phát triển, bảo đảm tính nhân văn và bền vững. Điều này cũng là sự kế thừa và phát triển tinh thần của Nghị quyết 33-NQ/TW (2014), nhưng đặt vào tầm cao mới khi gắn kết văn hóa với mô hình phát triển kinh tế - xã hội, với đổi mới sáng tạo, hội nhập và con người.

Ông phân tích, mô hình tăng trưởng truyền thống của Việt Nam dựa vào khai thác tài nguyên, lao động giá rẻ và đầu tư vốn đã giúp đất nước đạt được nhiều thành tựu. Nhưng khi bước sang giai đoạn phát triển cao hơn, những giới hạn cũng bộc lộ: nguy cơ cạn kiệt tài nguyên, già hóa dân số, năng suất lao động chậm cải thiện, phụ thuộc vào động lực tăng trưởng từ bên ngoài.

Một mô hình phát triển thiếu hàm lượng văn hóa sẽ tạo ra của cải vật chất nhưng chưa chắc đem lại hạnh phúc, dễ dẫn đến lệch chuẩn giá trị, sự tha hóa và khủng hoảng niềm tin xã hội. Vì thế, việc đặt văn hóa ở vị trí trung tâm của phát triển là đòi hỏi khách quan và tất yếu.

Công nghiệp văn hóa - nguồn năng lượng vô hạn cho phát triển mới

Đặc biệt, PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh rằng các ngành công nghiệp văn hóa chính là minh chứng rõ ràng nhất cho quan điểm văn hóa là động lực. Những lĩnh vực như điện ảnh, âm nhạc, thiết kế, quảng cáo, du lịch văn hóa, thủ công mỹ nghệ, ẩm thực, thời trang, nghệ thuật biểu diễn, trò chơi điện tử…vừa tạo ra giá trị kinh tế lớn, vừa lan tỏa hình ảnh đất nước và con người Việt Nam ra thế giới. Văn hóa không còn là phần mềm đi sau để tô điểm, mà trở thành hệ điều hành của nền kinh tế tri thức. Ông nhìn nhận nếu phát triển đúng hướng, công nghiệp văn hóa sẽ trở thành “nguồn năng lượng vô hạn” giúp Việt Nam bứt phá trong giai đoạn mới của cách mạng số và hội nhập quốc tế.

Tuy nhiên, để văn hóa và công nghiệp văn hóa chuyển hóa thành động lực mạnh mẽ, ông nhấn mạnh cần thay đổi cách nhận thức, quản trị và đầu tư. Văn hóa không thể chỉ được xem là lĩnh vực phi lợi nhuận hay thiên về tiêu dùng, mà phải coi đó là một ngành sản xuất đặc biệt của sáng tạo, nơi con người vừa là chủ thể, vừa là sản phẩm phát triển. Chính sách phát triển quốc gia phải có hàm lượng văn hóa cao, lấy con người làm trung tâm của mọi quyết sách.



Chuyển đổi số trong lĩnh vực văn hóa được xem là chìa khóa quan trọng để khai phóng sức mạnh sáng tạo của người Việt. Số hóa di sản, dữ liệu văn hóa, sáng tạo nội dung số, các nền tảng truyền thông văn hóa quốc gia sẽ giúp văn hóa hiện diện sống động trong đời sống hiện đại, nhất là đối với giới trẻ. Một Việt Nam số muốn thành công phải bắt đầu từ nền tảng văn hóa số.

Bên cạnh đó, ông nhấn mạnh cần xây dựng hệ sinh thái sáng tạo thuận lợi: khuyến khích đầu tư tư nhân, phát triển doanh nghiệp văn hóa, hình thành các trung tâm công nghiệp văn hóa ở Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Huế, Hải Phòng, Hội An, Đà Lạt…, những đô thị có năng lực lan tỏa sáng tạo. Khi văn hóa trở thành nguồn sống của đô thị, của nền kinh tế, giá trị của nó sẽ được hiện thực hóa sâu sắc.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn coi con người sáng tạo là hạt nhân của mọi chính sách văn hóa. Con người Việt Nam thời đại mới phải có bản lĩnh văn hóa, tri thức số, khả năng tư duy độc lập và tinh thần trách nhiệm xã hội. Đầu tư cho văn hóa chính là đầu tư cho con người, cho phẩm giá và niềm tin dân tộc.

Ông cho rằng để văn hóa thực sự trở thành một trụ cột phát triển có nguồn lực và cơ chế riêng, cần có ba nhóm giải pháp: thể chế, nguồn lực và quản trị. Thể chế pháp luật về văn hóa phải minh bạch, ổn định và tạo điều kiện cho sáng tạo phát triển. Nguồn lực cho văn hóa cần được đảm bảo tương xứng, có ngân sách độc lập và cơ chế xã hội hóa hiệu quả. Quản trị văn hóa phải chuyển mạnh sang mô hình hiện đại, dựa trên công nghệ, dữ liệu và năng lực của đội ngũ cán bộ.

Từ góc nhìn lập pháp, ông kiến nghị xây dựng Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035 nhằm thể chế hóa mạnh mẽ các quan điểm về văn hóa trong Dự thảo. Chương trình này phải được coi như một trụ cột chiến lược, tương tự các chương trình về xây dựng nông thôn mới hay giảm nghèo bền vững, để văn hóa được đầu tư đúng mức, có cơ chế phối hợp rõ ràng và hệ thống đánh giá hiệu quả cụ thể.



Vị đại biểu quốc hội khẳng định: Đặt văn hóa ở trung tâm không phải là khẩu hiệu, mà là lựa chọn chiến lược của một dân tộc trưởng thành. Trong kỷ nguyên mà nhiều quốc gia đang tìm kiếm mô hình phát triển mới hậu công nghiệp, Việt Nam có thể khẳng định vị thế bằng chính sức mạnh mềm của mình, văn hóa, con người và khát vọng phát triển. Khi văn hóa được thể hiện trong chính sách, trong đời sống, trong giáo dục, khi nó định hình chuẩn mực và khát vọng, mọi nguồn lực khác sẽ được sử dụng hiệu quả và nhân văn hơn.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn tin rằng việc đưa văn hóa vào vị trí trung tâm trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV là sự tiếp nối tư tưởng “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” của Chủ tịch Hồ Chí Minh, khẳng định mô hình phát triển dựa trên con người, bản sắc và sáng tạo. Khi tinh thần đó được cụ thể hóa bằng hành động, bằng nguồn lực và bằng sự vào cuộc của cả hệ thống, văn hóa sẽ trở thành “ngọn lửa dẫn dắt” đưa Việt Nam tiến nhanh, tiến mạnh và tiến bền vững vào tương lai thịnh vượng, nhân văn và hạnh phúc.

Tuy nhiên, ông cho rằng để quan điểm đó thực sự đi vào cuộc sống, cần tiếp tục làm rõ cơ chế vận hành để văn hóa không chỉ nằm trên giấy mà trở thành lực đẩy phát triển trong thực tế.

Văn hóa: Từ 'nền tảng tinh thần' đến trụ cột của phát triển bền vững

Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIV nhấn mạnh vai trò cốt lõi của văn hóa và con người trong phát triển bền vững. Văn hóa, con người được xem là nền tảng, nguồn lực, sức mạnh nội sinh và động lực quan trọng cho sự phát triển xã hội, là hệ điều tiết các mối quan hệ xã hội. Điều này phản ánh sự thay đổi tư duy phát triển, coi văn hóa là yếu tố then chốt để tạo lợi thế cạnh tranh cho đất nước trong hội nhập quốc tế.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh rằng, nếu trước đây văn hóa thường được đặt ở vị trí “nền tảng tinh thần của xã hội”, thì lần này, cách tiếp cận mới đã vượt lên khi đặt văn hóa ngang hàng với các trụ cột kinh tế, chính trị, xã hội. Sự thay đổi ấy phù hợp với xu thế thế giới đang chuyển từ mô hình phát triển dựa vào tài nguyên sang dựa vào tri thức và sáng tạo. Khi tài nguyên vật chất có hạn, chính văn hóa với giá trị, bản sắc, tri thức, sáng tạo và nhân cách mới là yếu tố bền vững giúp quốc gia giữ được sức bật phát triển trong dài hạn.



Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, tư duy mới thể hiện rõ nét ở việc văn hóa được coi là hệ điều tiết, tức là giữ vai trò định hướng, dẫn dắt, điều hòa sự phát triển, bảo đảm tính nhân văn và bền vững. Điều này cũng là sự kế thừa và phát triển tinh thần của Nghị quyết 33-NQ/TW (2014), nhưng đặt vào tầm cao mới khi gắn kết văn hóa với mô hình phát triển kinh tế - xã hội, với đổi mới sáng tạo, hội nhập và con người.

Ông phân tích, mô hình tăng trưởng truyền thống của Việt Nam dựa vào khai thác tài nguyên, lao động giá rẻ và đầu tư vốn đã giúp đất nước đạt được nhiều thành tựu. Nhưng khi bước sang giai đoạn phát triển cao hơn, những giới hạn cũng bộc lộ: nguy cơ cạn kiệt tài nguyên, già hóa dân số, năng suất lao động chậm cải thiện, phụ thuộc vào động lực tăng trưởng từ bên ngoài.

Một mô hình phát triển thiếu hàm lượng văn hóa sẽ tạo ra của cải vật chất nhưng chưa chắc đem lại hạnh phúc, dễ dẫn đến lệch chuẩn giá trị, sự tha hóa và khủng hoảng niềm tin xã hội. Vì thế, việc đặt văn hóa ở vị trí trung tâm của phát triển là đòi hỏi khách quan và tất yếu.

Công nghiệp văn hóa - nguồn năng lượng vô hạn cho phát triển mới

Đặc biệt, PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh rằng các ngành công nghiệp văn hóa chính là minh chứng rõ ràng nhất cho quan điểm văn hóa là động lực. Những lĩnh vực như điện ảnh, âm nhạc, thiết kế, quảng cáo, du lịch văn hóa, thủ công mỹ nghệ, ẩm thực, thời trang, nghệ thuật biểu diễn, trò chơi điện tử…vừa tạo ra giá trị kinh tế lớn, vừa lan tỏa hình ảnh đất nước và con người Việt Nam ra thế giới. Văn hóa không còn là phần mềm đi sau để tô điểm, mà trở thành hệ điều hành của nền kinh tế tri thức. Ông nhìn nhận nếu phát triển đúng hướng, công nghiệp văn hóa sẽ trở thành “nguồn năng lượng vô hạn” giúp Việt Nam bứt phá trong giai đoạn mới của cách mạng số và hội nhập quốc tế.

Tuy nhiên, để văn hóa và công nghiệp văn hóa chuyển hóa thành động lực mạnh mẽ, ông nhấn mạnh cần thay đổi cách nhận thức, quản trị và đầu tư. Văn hóa không thể chỉ được xem là lĩnh vực phi lợi nhuận hay thiên về tiêu dùng, mà phải coi đó là một ngành sản xuất đặc biệt của sáng tạo, nơi con người vừa là chủ thể, vừa là sản phẩm phát triển. Chính sách phát triển quốc gia phải có hàm lượng văn hóa cao, lấy con người làm trung tâm của mọi quyết sách.



Chuyển đổi số trong lĩnh vực văn hóa được xem là chìa khóa quan trọng để khai phóng sức mạnh sáng tạo của người Việt. Số hóa di sản, dữ liệu văn hóa, sáng tạo nội dung số, các nền tảng truyền thông văn hóa quốc gia sẽ giúp văn hóa hiện diện sống động trong đời sống hiện đại, nhất là đối với giới trẻ. Một Việt Nam số muốn thành công phải bắt đầu từ nền tảng văn hóa số.

Bên cạnh đó, ông nhấn mạnh cần xây dựng hệ sinh thái sáng tạo thuận lợi: khuyến khích đầu tư tư nhân, phát triển doanh nghiệp văn hóa, hình thành các trung tâm công nghiệp văn hóa ở Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Huế, Hải Phòng, Hội An, Đà Lạt…, những đô thị có năng lực lan tỏa sáng tạo. Khi văn hóa trở thành nguồn sống của đô thị, của nền kinh tế, giá trị của nó sẽ được hiện thực hóa sâu sắc.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn coi con người sáng tạo là hạt nhân của mọi chính sách văn hóa. Con người Việt Nam thời đại mới phải có bản lĩnh văn hóa, tri thức số, khả năng tư duy độc lập và tinh thần trách nhiệm xã hội. Đầu tư cho văn hóa chính là đầu tư cho con người, cho phẩm giá và niềm tin dân tộc.

Ông cho rằng để văn hóa thực sự trở thành một trụ cột phát triển có nguồn lực và cơ chế riêng, cần có ba nhóm giải pháp: thể chế, nguồn lực và quản trị. Thể chế pháp luật về văn hóa phải minh bạch, ổn định và tạo điều kiện cho sáng tạo phát triển. Nguồn lực cho văn hóa cần được đảm bảo tương xứng, có ngân sách độc lập và cơ chế xã hội hóa hiệu quả. Quản trị văn hóa phải chuyển mạnh sang mô hình hiện đại, dựa trên công nghệ, dữ liệu và năng lực của đội ngũ cán bộ.

Từ góc nhìn lập pháp, ông kiến nghị xây dựng Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035 nhằm thể chế hóa mạnh mẽ các quan điểm về văn hóa trong Dự thảo. Chương trình này phải được coi như một trụ cột chiến lược, tương tự các chương trình về xây dựng nông thôn mới hay giảm nghèo bền vững, để văn hóa được đầu tư đúng mức, có cơ chế phối hợp rõ ràng và hệ thống đánh giá hiệu quả cụ thể.



Vị đại biểu quốc hội khẳng định: Đặt văn hóa ở trung tâm không phải là khẩu hiệu, mà là lựa chọn chiến lược của một dân tộc trưởng thành. Trong kỷ nguyên mà nhiều quốc gia đang tìm kiếm mô hình phát triển mới hậu công nghiệp, Việt Nam có thể khẳng định vị thế bằng chính sức mạnh mềm của mình, văn hóa, con người và khát vọng phát triển. Khi văn hóa được thể hiện trong chính sách, trong đời sống, trong giáo dục, khi nó định hình chuẩn mực và khát vọng, mọi nguồn lực khác sẽ được sử dụng hiệu quả và nhân văn hơn.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn tin rằng việc đưa văn hóa vào vị trí trung tâm trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV là sự tiếp nối tư tưởng “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” của Chủ tịch Hồ Chí Minh, khẳng định mô hình phát triển dựa trên con người, bản sắc và sáng tạo. Khi tinh thần đó được cụ thể hóa bằng hành động, bằng nguồn lực và bằng sự vào cuộc của cả hệ thống, văn hóa sẽ trở thành “ngọn lửa dẫn dắt” đưa Việt Nam tiến nhanh, tiến mạnh và tiến bền vững vào tương lai thịnh vượng, nhân văn và hạnh phúc.