Lằn ranh giữa sáng tạo nghệ thuật và lập trình số: Cần có chế tài riêng?

>>> Bài 1: Khi nghệ thuật được lập trình hóa

Trong khi người dùng trí tuệ nhân tạo (AI) đang kiếm tiền từ truyện, nhạc, podcast đến video… thì hệ thống thuế và pháp luật lại chưa kịp điều chỉnh. Những khoảng trống trong việc đánh thuế và xác định quyền sở hữu trí tuệ đang đặt ra thách thức lớn cho nhà quản lý.

Hành lang pháp lý còn bỏ ngỏ

Chỉ với vài cú nhấp chuột, một người không cần biết viết nhạc, dựng video hay kể chuyện cũng có thể tạo ra sản phẩm nội dung hấp dẫn nhờ vào các công cụ như ChatGPT, ElevenLabs, Suno hay Sora. Những “sản phẩm số” này được đăng tải lên các nền tảng và nhanh chóng thu hút tương tác, mở ra cơ hội sinh lời qua quảng cáo, tài trợ, bán hàng hay quyên góp.

Tuy nhiên, đằng sau sự dễ dàng đó là câu hỏi khó trả lời: Khi người tạo ra nội dung không thực sự là người sáng tác, không viết kịch bản, không vẽ tranh, không thu âm thì có được coi là sáng tạo hợp pháp để hưởng các chính sách ưu đãi không? Và nếu có doanh thu, thì sẽ bị đánh thuế ra sao?

Theo các văn bản luật hiện hành, tác giả chỉ có thể là con người tự nhiên trực tiếp sáng tạo sản phẩm. Do đó, nếu nội dung được tạo ra từ lệnh do người dùng nhập vào hệ thống AI, và AI tự động sinh ra sản phẩm thì chủ thể thực sự của tác phẩm là ai?

Người dùng không trực tiếp sáng tạo, còn AI lại không phải là pháp nhân có tư cách pháp lý. Kết quả là những sản phẩm do AI sinh ra khó có thể được công nhận quyền tác giả hay quyền sở hữu trí tuệ, khiến quyền khai thác, chuyển giao, bảo hộ pháp lý trở nên mong manh, thậm chí bất khả thi.

Luật sư Diệp Năng Bình, Trưởng Văn phòng Luật sư Tinh thông Luật chia sẻ, vấn đề lớn nằm ở dữ liệu huấn luyện AI. Rất nhiều mô hình sử dụng dữ liệu thu thập từ Internet, trong đó có không ít tác phẩm đã được đăng ký bản quyền. Nếu AI học từ những nội dung đó và tạo ra sản phẩm giống hoặc phái sinh, thì có thể vi phạm quyền sao chép, quyền cải biên.

Câu hỏi về trách nhiệm pháp lý cho đầu ra vi phạm cũng chưa có lời giải rõ ràng: Liệu người dùng nhập lệnh, nhà phát triển thuật toán hay đơn vị cung cấp nền tảng AI sẽ chịu trách nhiệm nếu nội dung tạo ra bị xem là sao chép hay bóp méo tác phẩm gốc?

“Luật Việt Nam bảo vệ mạnh mẽ quyền nhân thân của tác giả, bao gồm quyền ghi tên và bảo toàn toàn vẹn nội dung tác phẩm. Nhưng hiện chưa có quy định cụ thể xử lý các biến thể phi đạo đức do AI tạo ra, chẳng hạn như cắt ghép tác phẩm vào những mục đích không lành mạnh”, luật sư Diệp Năng Bình cho biết.

Chân dung Edmond de Belamy (2018), được xem là bức họa AI đầu tiên, được bán với giá kỷ lục 432.500 USD. Ảnh: ITN.

Khó thu thuế từ những “nhà sáng tạo ẩn danh”

Trên thực tế, đa phần các nội dung do AI tạo ra được phát tán qua các tài khoản không định danh. Người dùng có thể giấu danh tính, nhận doanh thu qua ví điện tử, tài khoản ngân hàng nước ngoài hoặc các nền tảng trung gian, khiến việc truy vết và đánh thuế trở nên vô cùng khó khăn.

Ở nhiều quốc gia, các nhà hoạch định chính sách đã bắt đầu hành động. Tại Mỹ, Cơ quan Thuế vụ (IRS) đang nghiên cứu cách đánh thuế với nội dung AI thương mại hóa mà không có đóng góp trực tiếp từ nghệ sĩ hay người sáng tạo truyền thống.

Liên minh châu Âu thông qua Đạo luật Dịch vụ số (DSA), buộc các nền tảng phải minh bạch về nguồn gốc nội dung, đặc biệt là những nội dung deepfake hoặc có yếu tố gây nhầm lẫn. Ở châu Á, Hàn Quốc và Nhật Bản cũng đang xem xét khung pháp lý liên quan đến thuế và bản quyền cho người sử dụng AI tạo nội dung thương mại.

Tại Việt Nam, đã có những trường hợp người dùng AI tạo video kể chuyện, giọng đọc tự động, tổng hợp tin tức bằng giọng nổi tiếng… và kiếm được hàng trăm triệu đồng. Thế nhưng, do không có quy định cụ thể về việc phân loại, kiểm soát và đánh thuế với nội dung do AI tạo ra, các cơ quan chức năng vẫn loay hoay trong việc xác định hành vi vi phạm và áp dụng chế tài phù hợp.

“Chúng ta đang đối mặt với một loại hình ‘kinh doanh phi hình thể’, không tài sản, không đăng ký doanh nghiệp, không minh bạch thu nhập. Nếu không có cách tiếp cận mới để kiểm soát dòng tiền trên các nền tảng số, rất khó đảm bảo công bằng trong nghĩa vụ thuế”, một chuyên gia từ ngành thuế nhận định.

Không thể miễn thuế mãi cho AI

Luật sư Diệp Năng Bình nhấn mạnh, cần nhanh chóng xây dựng khung pháp lý phù hợp, nguy cơ thất thu ngân sách sẽ ngày càng lớn. Đồng thời, niềm tin vào thị trường sáng tạo sẽ bị xói mòn, khi người sáng tạo chân chính bị cạnh tranh bởi những sản phẩm không rõ nguồn gốc, không mang giá trị nghệ thuật thực sự.

Các chuyên gia đồng thuận rằng Việt Nam cần khẩn trương xây dựng luật riêng hoặc điều chỉnh các luật hiện hành để kiểm soát nội dung số do AI tạo sinh. Trước mắt, cần làm rõ các khái niệm như “tác giả AI”, “người vận hành AI”, “nội dung tổng hợp từ máy móc”... từ đó xác lập nghĩa vụ thuế, quy định đăng ký bản quyền, cơ chế xử lý tranh chấp và truy cứu trách nhiệm pháp lý khi phát sinh vi phạm.

Song song đó, việc tăng cường phối hợp giữa cơ quan thuế, hải quan, ngân hàng và các nền tảng số sẽ giúp kiểm soát hiệu quả hơn dòng tiền từ nội dung số, vốn đang luân chuyển phức tạp và ẩn danh.

Việc đánh thuế và kiểm soát nội dung AI không chỉ là vấn đề tài chính, mà còn là câu chuyện về công lý trong thời đại công nghệ. Để đảm bảo công bằng cho người lao động sáng tạo, luật pháp không thể chậm chân so với công nghệ. Chỉ khi hành lang pháp lý theo kịp, trí tuệ nhân tạo mới có thể phát triển như một công cụ phụ trợ tích cực, thay vì trở thành vùng xám cho những hành vi né tránh trách nhiệm và bóp méo giá trị sáng tạo thật sự.

Nhiều video hướng dẫn tạo nội dung bằng AI xuất hiện trên YouTube. Ảnh chụp màn hình

>>> Bài 1: Khi nghệ thuật được lập trình hóa

Hành lang pháp lý còn bỏ ngỏ

Khó thu thuế từ những “nhà sáng tạo ẩn danh”

Không thể miễn thuế mãi cho AI

Việc đánh thuế và kiểm soát nội dung AI không chỉ là vấn đề tài chính, mà còn là câu chuyện về công lý trong thời đại công nghệ. Để đảm bảo công bằng cho người lao động sáng tạo, luật pháp không thể chậm chân so với công nghệ. Chỉ khi hành lang pháp lý theo kịp, trí tuệ nhân tạo mới có thể phát triển như một công cụ phụ trợ tích cực, thay vì trở thành vùng xám cho những hành vi né tránh trách nhiệm và bóp méo giá trị sáng tạo thật sự.