Lời thề giữa đại ngàn

Rừng tạo nên cuộc sống ấm no, hạnh phúc bình yên cho bản làng. Lễ cúng rừng mang đậm bản sắc văn hóa và có ý nghĩa quan trọng mỗi dịp đầu năm…

Lời thề giữ rừng

Xã Nà Hẩu nằm trong vùng lõi của Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu, với diện tích tự nhiên hơn 5.640 ha, trong đó rừng tự nhiên đặc dụng trên 4.500 ha. Rừng Nà Hẩu như mái nhà chung của hơn 500 hộ dân với trên 2.500 nhân khẩu.

Dù cuộc sống của bà con còn nhiều khó khăn nhưng mái nhà chung ấy bao đời nay vẫn được các thế hệ dân làng đồng lòng gìn giữ bằng những luật tục truyền từ đời này sang đời khác. Dọc hai bên đường vào trung tâm xã là những vạt rừng xanh hùng vĩ với những cây gỗ to 2 - 3 người ôm. Đây là minh chứng cho sự tồn tại lâu đời của khu bảo tồn này.

Ông Đoàn Giao Lương - Hạt trưởng Hạt Kiểm lâm huyện Văn Yên cho biết: “Đây là khu rừng nguyên sinh có lịch sử lâu đời, cấu trúc rừng chưa bị phá vỡ, hệ thực vật rừng có gần 400 loài, trong đó có 27 loài thực vật quý hiếm có tên trong Sách đỏ Việt Nam. Về động vật, tại đây có hơn 70 loài thú, 240 loài chim, 48 loài bò sát…, nhiều loài có tên trong Sách đỏ Việt Nam và Danh lục đỏ thế giới như sơn dương, gấu, vượn đen tuyền, voọc xám, rùa đầu to, kỳ đà hoa...

Năm 2006, Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu mới được thành lập, tuy nhiên, bà con đã sinh sống ở đây từ lâu. Người dân trong các bản làng đã lập ra hương ước, quy ước trong việc bảo vệ và đưa ra lệ thưởng phạt rõ ràng đối với ai vi phạm. Nhờ đó, công tác bảo vệ rừng được thực hiện nghiêm, tình trạng lấn chiếm, phát phá rừng giảm mạnh”.

Khu rừng đẹp, hùng vĩ và hoang sơ, được bao phủ bởi một hệ sinh thái đa dạng, với những cây cổ thụ cao lớn, thảm thực vật xanh mướt, không khí trong lành. Tiếng chim hót hòa quyện với tiếng suối chảy róc rách tạo thành bản nhạc tự nhiên nhẹ nhàng với những làn sương mù mờ ảo bao phủ mọi ngóc ngách, làm cho cảnh vật trở nên thanh bình, yên ả hơn.

Ông Sùng Nhà Páo ở thôn Bản Tát là một trong những người đầu tiên đến định cư tại xã Nà Hẩu khi địa phương này mới được thành lập, kể lại rằng: “Năm 1986 khi tôi đến đây vẫn còn hoang sơ, muông thú rất nhiều, bốn xung quanh đều là rừng già với những gốc cây cổ thụ hàng trăm năm tuổi.

Lúc đó, cả bản chỉ lưa thưa vài nóc nhà, dần dần mọi người thấy nơi đây màu mỡ nên đã di cư đến ngày càng đông. Thời gian đầu, cuộc sống rất khó khăn, mọi người đều sinh tồn nhờ rừng, nhiều người đã vào rừng chặt cây làm nhà, làm nương rẫy trồng sắn, trồng ngô, săn bắt thú để làm thức ăn…”.

Hầu hết người dân trong xã đều hiểu được tầm quan trọng của rừng đối với cuộc sống của mình và bản làng. Vì vậy, trải qua nhiều đời chung sống hòa thuận với rừng, dân bản đặt ra những quy định, hương ước được cộng đồng tôn trọng thực hiện, duy trì từ đời này sang đời khác trong việc giữ rừng, bảo vệ rừng.

Ông Vũ Xuân Bá - Bí thư Đảng bộ xã Nà Hẩu cho biết: “Tết rừng không chỉ là nghi lễ độc đáo có ý nghĩa tâm linh cầu phúc, góp phần bảo tồn các giá trị vật chất, tinh thần trong cộng đồng các dân tộc, mà còn thiết thực góp phần vào công tác quản lý, bảo vệ tài nguyên rừng cũng như bảo vệ môi trường sinh thái.

Trong Tết rừng, các thôn bản sẽ tổ chức Hội thề giữ rừng để đánh giá kết quả công tác bảo vệ rừng, tuyên dương các gia đình làm tốt và nhắc nhở, phê bình các hộ làm chưa tốt. Mọi người cùng nhau cam kết đoàn kết giữ rừng, không ai được vi phạm các quy định chung của làng”.

Khu rừng nguyên sinh với hệ sinh thái đa dạng.

Thầy Mo làm nghi lễ cúng rừng dưới gốc cây Táu cổ thụ.

Thiêng liêng lễ cúng rừng

Ở mỗi thôn, bản của người Mông xã Nà Hẩu đều có một khu rừng cấm, rừng thiêng, đây là nơi hội tụ đầy đủ linh khí của trời đất để thờ cúng Thần rừng với những quy định bất khả xâm phạm.

Ông Giàng A Sềnh, một thầy cúng thường đại diện thực hiện các nghi lễ cúng rừng cho biết: “Theo quan niệm của người Mông, đó là nơi chở che dân bản tránh cái gió, tránh lũ ống, lũ quét, cho dân bản sản vật để ăn, nguồn nước để uống và tưới tiêu cho đồng ruộng. Lễ cúng được mở đầu bằng phần rước lễ vật gồm một cặp gà trống mái, một con lợn được hai nam, hai nữ khiêng từ trung tâm xã lên khu cửa rừng.

Nghi thức diễn ra dưới gốc cây táu mật cổ thụ. Đến giờ lành, thầy cúng kính cẩn dâng hương, lần lượt quay về bốn phía gõ mõ và khấn mời thần linh về chứng giám, hưởng lễ vật, phù hộ, ban lộc rừng cho người dân, cầu cho mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu…”.

Người dân ăn Tết rừng giữa thiên nhiên hoang sơ, hùng vĩ.

Người dân địa phương giữ rừng bằng những quy ước bất khả xâm phạm.

Theo tập tục, sau lễ cúng sẽ cấm rừng 3 ngày để tạ ơn Thần rừng. Trong thời gian này, mọi người tuyệt đối thực hiện các điều kiêng kỵ đã được quy định theo luật tục như không đi vào rừng chặt cây xanh; không đem lá xanh từ rừng về nhà; không đào củ, bẻ măng, đào đất, thả rông gia súc, phơi quần áo ngoài trời; không xay ngô, giã gạo…

Trong thời gian cấm rừng mà phát hiện ai đó vi phạm cam kết thì sẽ bị tổ tự quản xử lý. Người vi phạm sẽ phải nộp 1 con lợn, 1 đôi gà cúng cho dân làng. Người dân cũng quan niệm rằng, những hộ nào vi phạm điều cấm sẽ gặp xui xẻo trong năm. Còn hộ nào kiêng tốt thì năm ấy cây trồng sẽ không bị sâu bệnh, trâu bò không bị ốm dịch, mùa màng bội thu, con cái trong nhà khỏe mạnh.

Ông Giàng A Châu, người có uy tín ở xã Nà Hẩu cho hay: “Người dân rất phấn khởi, chờ đợi đến ngày Tết rừng để bà con dân bản cầu mong những điều may mắn trong năm mới, mưa thuận gió hòa, năm mới có sức khỏe mới, làm gì cũng yên tâm. Những ngày này, bà con nô nức chuẩn bị ăn Tết rừng, tạ ơn Thần rừng. Đây cũng là dịp để đồng bào Mông đi chơi nhà thăm hỏi lẫn nhau, thắt chặt tình đoàn kết cũng như chuẩn bị tinh thần cho một năm lao động mới”.

Để phát huy giá trị di sản, UBND huyện Văn Yên cam kết bảo tồn nguyên vẹn giá trị truyền thống Lễ cúng rừng, tăng cường các chương trình nghiên cứu, sưu tầm, tư liệu hóa về Lễ cúng rừng, bảo đảm bảo tồn đầy đủ các nghi thức, lời khấn, lễ vật và không gian thiêng liêng của nghi lễ; hỗ trợ các nghệ nhân, già làng, trưởng bản trong việc truyền dạy các giá trị văn hóa, ngôn ngữ và tập quán gắn với nghi lễ cho thế hệ trẻ.

Cùng với đó, đưa Lễ cúng rừng vào đời sống cộng đồng và giáo dục thế hệ trẻ; lồng ghép bảo tồn di sản với phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng; bảo vệ và phát triển rừng gắn với truyền thống cúng rừng.

Ngày 10/12/2024, Bộ VH,TT&DL đã đưa Lễ cúng rừng của người Mông Nà Hẩu vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia thuộc loại hình tập quán xã hội và tín ngưỡng bởi nét đẹp văn hóa truyền thống và tính chất thiêng liêng của Lễ cúng rừng. Việc được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia sẽ tiếp tục khơi dậy ý thức giữ gìn, bảo vệ rừng và phát huy bản sắc văn hóa đồng bào Mông ở Nà Hẩu. Lễ cúng rừng là Di sản Văn hóa phi vật thể thứ 10 trong tổng số 11 di sản văn hóa phi vật thể ở tỉnh Yên Bái đã được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.