Những đôi bàn tay giữ hồn Tết trăng rằm

Khi những món đồ chơi công nghiệp đủ sắc màu tràn ngập thị trường, ở làng Ông Hảo (Nguyễn Văn Linh, Hưng Yên) vẫn còn những người thợ lặng lẽ giữ nghề làm trống, mặt nạ giấy bồi, đèn ông sao, đèn kéo quân…

Bằng đôi bàn tay tài hoa và niềm đam mê bền bỉ, họ không chỉ làm ra những món đồ chơi truyền thống, mà còn thắp lên ký ức tuổi thơ và giữ lại hồn cốt Tết trăng rằm trong đời sống hôm nay.

Từ làng làm trống truyền thống…

Tìm về làng Ông Hảo trong những ngày cuối tháng Bảy âm lịch, chúng tôi như bước vào một thế giới ngập tràn thanh âm và sắc màu. Tiếng máy, tiếng gõ “cạch cạch” vang vọng từ đầu làng đến cuối xóm, rộn ràng báo hiệu một mùa Trung thu nữa đang đến gần.

Theo lời các bậc cao niên, nghề làm đồ chơi truyền thống ở đây đặc biệt hưng thịnh vào những năm 60 - 70 của thế kỷ trước, khi cả làng từng có hẳn một hợp tác xã làm trống. Dừng chân ở gia đình ông Vũ Văn Hởi - dòng họ đã trải qua bốn đời giữ nghề trống Trung thu, tôi may mắn bắt gặp bà Nguyễn Thị Lành (67 tuổi) khi đang quét lớp sơn đỏ thắm lên những chiếc trống trước khi mang ra phơi nắng. Bà đã đồng hành cùng chồng gìn giữ nghề suốt hơn 40 năm qua.

Bà Lành chia sẻ, để kịp hoàn thành những mẻ trống phục vụ thị trường đúng dịp Tết Trung thu, người thợ phải chuẩn bị nguyên liệu từ rất sớm. Trước tiên, da trâu bò được nhập về từ các vùng khác, xẻ thành từng tảng lớn rồi ngâm trong nước vôi để tẩy màu. Công đoạn này kéo dài khoảng năm đến bảy ngày, sau đó mới được vớt ra.

Trong suốt thời gian ngâm, cứ cách một đến hai ngày, người thợ lại phải trở mặt da để vôi thấm đều, nếu không da sẽ loang ố, kém sắc. Thời điểm vớt da cũng phải cân nhắc kỹ lưỡng: Vớt quá sớm, da còn non sẽ loang màu, không đều; vớt quá muộn, da chín quá sẽ mục, hỏng, không thể dùng.

Sau khi vớt da trâu ra, người thợ đem phơi khô, cắt thành từng miếng tròn làm mặt trống rồi ghép với tang trống (thân trống, PV), công đoạn này được gọi là bưng trống. Tang trống thường được làm từ gỗ mỡ hoặc gỗ bồ đề - loại gỗ xốp, nhẹ, dễ đục đẽo tạo hình.

Bưng trống là khâu đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm của người thợ. Nếu căng quá, tiếng trống sẽ gắt và mất độ vang; ngược lại, nếu quá chùng, âm sẽ non và nhanh hỏng. Khi mặt trống đã đóng hoàn chỉnh, người thợ tiến hành quét lớp sơn đỏ bao quanh tang để tạo màu sắc bắt mắt và giữ cho trống bền đẹp hơn.

“Giờ đây, nhiều loại máy móc như máy bào, máy cắt, máy tiện… đã được đưa vào sản xuất đồ chơi, giúp công việc nhẹ nhàng hơn, năng suất và chất lượng cũng được nâng lên”, bà Lành chia sẻ và cho biết thêm, trung bình mỗi năm, làng Ông Hảo cung ứng ra thị trường hàng chục nghìn chiếc trống đủ loại, phân phối đi khắp các tỉnh, thành. Loại nhỏ nhất chỉ khoảng 10 cm đường kính, lớn nhất chừng 30 cm, với giá bán sỉ dao động từ 15.000 - 150.000 đồng/chiếc.

Không chỉ phục vụ nhu cầu trong nước vào dịp Tết Trung thu, những chiếc trống làng Ông Hảo còn được đưa tới các hội chợ văn hóa, sự kiện du lịch, thậm chí xuất ngoại cùng bà con kiều bào như một “sứ giả nhỏ” của ký ức tuổi thơ Việt. Nhiều thương lái ở Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định… thường tìm về tận làng để đặt hàng với số lượng lớn. Cứ thế, mỗi mùa trăng rằm, tiếng trống rộn ràng từ làng nghề lại vang vọng khắp phố phường, như một nhịp nối giữa quá khứ và hiện tại.

Gia đình ông bà Hởi Lành có truyền thống 4 đời làm trống Trung thu.

Ông Vũ Huy Đông (72 tuổi) có hơn 40 năm gắn bó với nghề làm mặt nạ giấy bồi.

… đến cái nôi đồ chơi Trung thu

Ngoài nghề làm trống da trâu, làng Ông Hảo còn được biết đến với truyền thống chế tác mặt nạ giấy bồi, đầu lân - những món đồ chơi gắn liền với ký ức Trung thu của nhiều thế hệ. Ghé thăm cơ sở sản xuất Đông Hạnh, chúng tôi choáng ngợp trước khoảng sân rộng, nơi hàng trăm chiếc mặt nạ rực rỡ sắc màu chen chúc nhau. Có chiếc đã được tô vẽ hoàn thiện, có chiếc đang phủ lớp sơn cuối cùng, lại có những khuôn giấy vừa bồi xong còn đang hong gió.

Ông Vũ Huy Đông (72 tuổi), chủ cơ sở Đông Hạnh, với hơn bốn thập kỷ gắn bó cùng nghề, chia sẻ rằng làm mặt nạ giấy bồi không chỉ đem lại kế sinh nhai, mà còn góp phần gìn giữ một nét đẹp văn hóa truyền thống. Những chiếc mặt nạ tưởng chừng mộc mạc ấy chính là nhịp cầu đưa trẻ nhỏ hôm nay trở về với Trung thu của cha ông ngày trước, nơi ánh trăng, tiếng trống và sắc màu dân gian hòa quyện thành miền ký ức khó phai.

Nói về quy trình làm ra một chiếc mặt nạ giấy bồi, ông Đông cho biết, để hoàn thiện phải trải qua ba công đoạn chính: Bồi thô, sơn vẽ và hoàn thiện đóng gói. Những chiếc mặt nạ được tạo hình bằng cách bồi nhiều lớp giấy bìa, giấy báo, thậm chí cả vở cũ lên khuôn xi măng đúc sẵn, dùng hồ bột sắn làm chất kết dính. Khi đã khô, sản phẩm thô được đưa vào công đoạn sơn phủ, rồi vẽ thủ công để thổi hồn cho những hình thù ngộ nghĩnh, sinh động.

“Nghề làm mặt nạ giấy bồi không khó, nhưng để tạo ra một sản phẩm có hồn thì người thợ phải khéo léo và tỉ mỉ ở mọi công đoạn, đặc biệt là khâu tô màu và vẽ nét cuối cùng”, ông Đông chia sẻ và nhấn mạnh, dù được làm hoàn toàn thủ công, những chiếc mặt nạ vẫn đều đặn, cân xứng, màu sắc tươi sáng, nét vẽ mộc mạc, hồn nhiên mà cũng rất hóm hỉnh. Chính điều ấy đã tạo nên sức sống và vẻ đẹp truyền thống cho từng sản phẩm.

Mỗi năm, gia đình ông Đông cho ra lò hơn 10.000 chiếc mặt nạ, cung cấp khắp thị trường. Hàng làm ra đến đâu, khách tìm mua hết đến đó. Với ông Đông, mỗi sản phẩm đều là kết tinh của tâm huyết, của sự nắn nót trong từng đường nét, để khi hoàn thành, chiếc mặt nạ không chỉ đẹp về hình thức mà còn trọn vẹn về hồn cốt.

Theo ông Đông, người dân làng Ông Hảo vốn nổi tiếng chăm chỉ, cần cù nên nhanh chóng học được nghề làm trống. Thuở ban đầu, công việc chỉ mang tính “làm ăn nhỏ”, tức là làm vào dịp Trung thu để lũ trẻ trong làng có niềm vui phá cỗ. Nhưng dần dần, khi nhận thấy nghề có thể mở rộng, người làng bắt đầu làm thêm nhiều loại đồ chơi khác.

Từ những đôi bàn tay khéo léo ấy, những chiếc đèn ông sao rực rỡ, những mặt nạ ngộ nghĩnh lần lượt ra đời, đem lại niềm vui cho trẻ nhỏ khắp vùng. Cứ thế, làng Ông Hảo dần trở thành làng nghề chuyên sản xuất đồ chơi Trung thu, trong đó nổi bật nhất là trống da trâu và mặt nạ giấy bồi, cung cấp đi khắp nơi.

Trải qua nhiều thăng trầm, ngôi làng ven sông ấy đã trở thành một trong những chiếc nôi của nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống ở miền Bắc, nơi lưu giữ ký ức tuổi thơ và hồn cốt Tết trăng rằm của bao thế hệ.

Một số cơ sở kết hợp sản xuất với du lịch trải nghiệm mở ra hướng đi đầy triển vọng hứa hẹn tương lai phát triển của làng nghề.

Tìm hướng đi mới

Dù từng có thời kỳ phát triển rực rỡ, nhưng cũng đã có lúc nghề làm đồ chơi Trung thu ở Ông Hảo lao đao. Khi các loại đồ chơi nhập ngoại tràn ngập thị trường, những sản phẩm dân gian mộc mạc của làng bỗng trở nên lép vế, khó tiêu thụ. Nhiều hộ gia đình buộc phải bỏ nghề, cả làng giờ chỉ còn lại vỏn vẹn 5 - 6 hộ kiên trì bám trụ với nghề tổ.

Điều đáng mừng là vài năm trở lại đây, đồ chơi Trung thu truyền thống đang dần khẳng định lại vị thế. Với ưu điểm được làm từ những vật liệu tự nhiên, thân thiện môi trường, an toàn cho sức khỏe, lại đa dạng hơn về mẫu mã, sản phẩm từ bàn tay người thợ Ông Hảo đang ngày càng được ưa chuộng, góp phần níu giữ một nét đẹp văn hóa trong ký ức Tết trăng rằm của người Việt.

Theo ông Đông, để có thể cạnh tranh với những món đồ chơi hiện đại ngày càng phong phú về mẫu mã và tính năng, người làng Ông Hảo không ngừng tìm tòi, cải tiến để làm cho sản phẩm truyền thống thêm phần hấp dẫn. Những chiếc trống nay được chế tác với nhiều kích cỡ khác nhau, phủ lớp sơn bóng bắt mắt, điểm xuyết hoa văn tinh tế trên cả mặt và thân trống. Mặt nạ giấy bồi cũng không còn đơn điệu như xưa, mà ngày càng đa dạng về kiểu dáng, màu sắc.

Bên cạnh những mẫu mặt nạ quen thuộc gắn liền với ký ức dân gian như Tôn Ngộ Không, chú Tễu hay Chí Phèo, các nghệ nhân trong làng đã sáng tạo thêm nhiều mẫu mới: Từ bộ 12 con giáp cho đến các nhân vật hoạt hình hiện đại. Họ thậm chí còn thường xuyên cập nhật xu hướng trên Internet để kịp thời đưa ra những thiết kế hợp thị hiếu người tiêu dùng. “Gắn bó với nghề từ thuở ấu thơ, với tôi nó đã trở thành một phần máu thịt. Còn sức khỏe, tôi còn làm nghề”, ông Đông bộc bạch.

Không chỉ dừng lại ở việc sản xuất, người dân Ông Hảo còn nảy ra ý tưởng táo bạo: Thiết kế tour du lịch trải nghiệm nghề làm đồ chơi, vừa quảng bá sản phẩm, vừa đưa du khách đến gần hơn với nét đẹp truyền thống. Đây được xem như một hướng đi mới, biến những cơ sở sản xuất mộc mạc nơi làng quê thành điểm đến hấp dẫn.

Ông Đông cho biết, đến với Ông Hảo, du khách sẽ được hòa mình vào bầu không khí tất bật, rộn ràng khi người dân miệt mài bên những chiếc trống, chiếc mặt nạ chuẩn bị cho mùa trăng rằm. Không chỉ ngắm nhìn, khách còn được trực tiếp tham gia vào nhiều công đoạn: Từ phết hồ bột sắn lên giấy rồi đưa vào khuôn làm mặt nạ, tự tay vẽ màu, trang trí, gắn râu cho đầu lân, đến thử sức căng da, sơn đỏ tang trống.

“Mô hình du lịch này đã thu hút đông đảo du khách, từ trẻ nhỏ trong nước đến cả khách nước ngoài. Đặc biệt, sản phẩm mặt nạ giấy bồi của gia đình tôi còn được giới thiệu trên một số trang web du lịch quốc tế nổi tiếng”, ông Đông chia sẻ với niềm tự hào.

Ông Nguyễn Văn Hoàn - Trưởng phòng Văn hóa - Xã hội xã Nguyễn Văn Linh cho biết, số hộ làm nghề sản xuất đồ chơi truyền thống hiện không còn nhiều, nhưng hoạt động của làng nghề đang dần hồi phục khi ngày càng có nhiều người tìm về với nét đẹp mộc mạc, bình dị của những món đồ chơi xưa.

Những gia đình còn gắn bó với nghề đã không ngừng mở rộng quy mô, đa dạng hóa sản phẩm để đáp ứng nhu cầu thị trường. Đáng quý hơn, một số thanh niên trẻ, sau thời gian làm việc tại các doanh nghiệp, đã quay về quê hương, cùng cha ông tiếp tục gìn giữ và phát triển nghề.

Đó chính là sự tiếp nối quan trọng để làng nghề không bị mai một. Đặc biệt, nhiều cơ sở đã chủ động kết hợp sản xuất với du lịch trải nghiệm, mở ra một hướng đi đầy triển vọng. Đây không chỉ là cách quảng bá sản phẩm hiệu quả, mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ về tương lai của nghề truyền thống ở vùng đất Phố Hiến.

Từ đôi bàn tay tài hoa và lòng yêu nghề bền bỉ, những người thợ làng Ông Hảo đã làm nên trống da trâu rộn rã, mặt nạ giấy bồi sinh động, đầu sư tử, đèn kéo quân, đèn ông sao… Mỗi món đồ không chỉ để vui chơi, mà như mảnh ký ức tuổi thơ được nâng niu, lưu giữ linh hồn Tết Trung thu đậm đà bản sắc Việt. Đó là sự kết tinh của kỹ thuật thủ công tinh xảo và óc sáng tạo dân gian, thấm đượm tình yêu văn hóa người dân nơi đây gửi gắm vào đêm hội trăng rằm.

Ông Hảo là một trong những làng nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống nổi tiếng khắp cả nước.

Từ làng làm trống truyền thống…

… đến cái nôi đồ chơi Trung thu

Tìm hướng đi mới

Từ đôi bàn tay tài hoa và lòng yêu nghề bền bỉ, những người thợ làng Ông Hảo đã làm nên trống da trâu rộn rã, mặt nạ giấy bồi sinh động, đầu sư tử, đèn kéo quân, đèn ông sao… Mỗi món đồ không chỉ để vui chơi, mà như mảnh ký ức tuổi thơ được nâng niu, lưu giữ linh hồn Tết Trung thu đậm đà bản sắc Việt. Đó là sự kết tinh của kỹ thuật thủ công tinh xảo và óc sáng tạo dân gian, thấm đượm tình yêu văn hóa người dân nơi đây gửi gắm vào đêm hội trăng rằm.