Tự chủ đại học bao giờ vững vàng?

Thí sinh dự thi đánh giá năng lực do Đại học Quốc gia TPHCM tổ chức tháng 6/2025. Ảnh: Lê Nam

Tuy nhiên, tiến trình này vẫn đối mặt không ít rào cản và theo các chuyên gia, để tự chủ thực sự phát huy hiệu quả, các chính sách cần được điều chỉnh theo hướng minh bạch, đồng bộ và phù hợp với thực tiễn quản trị hiện đại.

Bước tiến nhưng chưa đủ mạnh

Dự thảo Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) kế thừa các điều khoản nội dung không đổi Luật Giáo dục đại học hiện hành (khoảng trên 55%); không trùng lặp các điều khoản với Luật Giáo dục (Luật Giáo dục sửa đổi), Luật Nhà giáo, Luật Giáo dục nghề nghiệp, Luật Khoa học Công nghệ và Đổi mới sáng tạo… Số chương, điều dự kiến trong dự thảo Luật giảm mạnh, trong đó giảm 50% số lượng quy trình; giảm tối thiểu 50% các thủ tục hành chính so với Luật Giáo dục đại học hiện hành.

Sau khi Luật Giáo dục đại học sửa đổi 2018 (Luật số 34/2018/QH14) đi vào thực tiễn, cơ chế tự chủ đại học đã mang lại những tác động tích cực đáng kể, góp phần định hình lại bức tranh giáo dục đại học (GDĐH) Việt Nam, thúc đẩy sự chủ động, nâng cao chất lượng và khả năng hội nhập của các cơ sở GDĐH.

Một trong những lợi ích cốt lõi của tự chủ đại học là khả năng giúp các trường chủ động phát triển, phát huy năng lực và tiềm lực, từ đó nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học.

Nhiều trường đại học đã có những chuyển biến tích cực trong việc quản trị linh hoạt hơn, đưa các chương trình đào tạo sát thực tế thị trường hơn. Tỷ lệ giảng viên có trình độ tiến sĩ ngày càng tăng, phản ánh nỗ lực của các trường trong việc nâng cao đội ngũ chuyên môn.

Tuy nhiên, dự thảo tờ trình Chính phủ về chính sách Dự án Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) của Bộ GD&ĐT (tháng 5/2025) cũng chỉ ra nhiều hạn chế trong việc thực thi pháp luật về GDĐH, trong đó có các vấn đề về quản trị, tự chủ đại học. Quy định về tổ chức đại học có trường đại học thành viên (mô hình hai cấp) còn tồn tại nhiều bất cập, đặc biệt khi triển khai cơ chế tự chủ.

Hội đồng trường tại một số cơ sở GDĐH hoạt động chưa hiệu quả, chưa thực hiện đầy đủ chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn, đồng thời quy định về nhiệm vụ, quyền hạn của hội đồng trường trong luật hiện hành còn thiếu rõ ràng, trong khi lại không giao nhiệm vụ ban hành văn bản hướng dẫn dưới luật, dẫn đến cách hiểu và thực hiện khác nhau giữa các cơ sở GDĐH. Điều này gây ra tình trạng chồng chéo trong phương thức lãnh đạo, tổ chức quản trị và hoạt động điều hành tại các cơ sở GDĐH.

Phân tích rõ hơn điểm này, ThS Phạm Thái Sơn - Giám đốc Trung tâm Tuyển sinh và Truyền thông, Trường Đại học Công Thương TPHCM cho biết Luật Giáo dục đại học sửa đổi 2018 quy định hội đồng trường đại học là cơ quan quyền lực cao nhất, đóng vai trò quyết định các vấn đề chiến lược để đảm bảo tự chủ và dân chủ.

Tuy nhiên, ở nhiều trường, hội đồng trường hoạt động mang tính hình thức, năng lực quản trị của một số thành viên chưa đáp ứng yêu cầu, làm giảm khả năng đưa ra quyết định hiệu quả. Sự chồng chéo chức năng giữa hội đồng trường và ban giám hiệu càng làm mờ nhạt tính thực quyền, gây khó khăn trong phân định trách nhiệm. Những hạn chế này đang cản trở việc thực hiện mục tiêu tự chủ đại học mà Luật đề ra.

Cũng theo dự thảo tờ trình của Bộ GD&ĐT, khi thực hiện tự chủ đại học, các cơ sở GDĐH công lập thực tế gặp nhiều vướng mắc bởi các quy định của pháp luật về tổ chức, nhân sự, tài chính và tài sản đối với đơn vị sự nghiệp công lập.

Quy định về điều kiện tự chủ và các mức tự chủ theo khả năng bảo đảm tài chính đã dẫn đến nhiều hạn chế trong thực hiện. Cách tiếp cận này gây bất bình đẳng giữa các cơ sở GDĐH, tạo áp lực tăng học phí, ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận của người học và làm giảm động lực cải tiến ở các cơ sở GDĐH chưa đủ tiềm lực tài chính, khiến tự chủ bị hạn chế về phạm vi và thiếu bền vững.

Lễ công bố quyết định công nhận Hội đồng Học viện Hàng không Việt Nam nhiệm kỳ 2025 - 2030. Ảnh: HVHK

Rào cản từ pháp luật và mô hình tổ chức

Tại nhiều hội thảo và tọa đàm về Dự án Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), các chuyên gia nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao vai trò thực chất của Hội đồng trường. GS.TS Vũ Hoàng Linh - Chủ tịch Hội đồng trường Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định, hội đồng trường trong các cơ sở GDĐH là mô hình quản trị rất phù hợp trong bối cảnh các trường ngày càng đẩy mạnh tự chủ.

Tuy nhiên, tại nhiều cơ sở GDĐH hiện nay, hội đồng trường vẫn tồn tại mang tính hình thức, chưa thực sự đóng vai trò trong công tác quản trị. Ông nhấn mạnh, các hội đồng trường cần được vận hành một cách thực chất hơn, đồng thời các cá nhân tham gia hội đồng phải là những người thực sự có kinh nghiệm và hiểu biết sâu sắc về quản trị đại học.

Trong khi đó, ThS Phạm Thái Sơn cho rằng, để tăng quyền tự chủ đại học, cần chú trọng vai trò của hội đồng trường. Theo ông, quy định về Hội đồng trường trong Luật GDĐH hiện hành chưa rõ ràng về quyền hạn và trách nhiệm. Việc thiếu cơ chế để Hội đồng trường hoạt động độc lập với Ban giám hiệu dẫn đến tình trạng chồng chéo hoặc lạm quyền, làm mất đi ý nghĩa thực sự của mô hình quản trị tiên tiến này.

Ngày 15/5, tại Trường Đại học Luật TPHCM, Bộ GD&ĐT đã tổ chức hội thảo lấy ý kiến về dự án Luật Giáo dục đại học (sửa đổi). Trong 6 nhóm chính sách được đề xuất tại dự thảo Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), nhóm chính sách số 1 nhấn mạnh việc nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước, kiến tạo hệ thống quản trị đại học tiên tiến.

Vụ trưởng Vụ Giáo dục Đại học (Bộ GD&ĐT) Nguyễn Tiến Thảo cho biết, dự thảo Luật dự kiến sẽ quy định rõ vai trò của hội đồng trường trong việc thực hiện chức năng quản trị cơ sở GDĐH, đồng thời bảo đảm có sự tham gia của đại diện các bên liên quan. Bên cạnh đó, dự thảo cũng làm rõ quyền hạn và trách nhiệm của Chủ tịch Hội đồng trường, Hiệu trưởng và người đứng đầu cơ sở GDĐH, nhằm nâng cao hiệu quả điều hành và quản trị nội bộ.

Bên cạnh việc làm rõ nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng trường tại các cơ sở GDĐH, ông Phạm Thái Sơn nhấn mạnh việc tăng cường quyền tự chủ gắn liền với trách nhiệm giải trình để đảm bảo chất lượng và sự minh bạch. Đây là một nguyên tắc cơ bản nhưng lại chưa được thể hiện rõ ràng trong các quy định hiện hành, gây ra không ít khó khăn cho các trường.

“Dự thảo Luật cần quy định rõ về trách nhiệm giải trình, tránh các quy định chung chung, thiếu tiêu chí cụ thể để đánh giá hiệu quả tự chủ. Điều này khiến các trường luôn trong tình trạng lo lắng về kiểm tra, giám sát quá mức, gây áp lực không cần thiết và cản trở sự năng động trong hoạt động”, ông Sơn nhận định.

Hội nghị lấy ý kiến về dự thảo Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 và các chính sách của Dự án Luật Giáo dục đại học sửa đổi do Đại học Quốc gia TPHCM tổ chức. Ảnh: ĐHQG - HCM

Định vị lại vai trò đặc thù

Theo Vụ trưởng Vụ Giáo dục Đại học (Bộ GD&ĐT) Nguyễn Tiến Thảo, trong các chính sách của dự án Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), các loại hình cơ sở GDĐH được xác định gồm: đại học quốc gia, đại học vùng, đại học, trường đại học, học viện...

Đồng thời, dự thảo Luật dự kiến quy định rõ tư cách pháp nhân của các đơn vị bên trong, cũng như mô hình hai cấp của đại học quốc gia và đại học vùng. Đại học quốc gia và đại học vùng sẽ hoạt động như một thực thể thống nhất, hiệu quả, nhằm thực hiện các nhiệm vụ chiến lược quốc gia và nhiệm vụ phát triển vùng.

Tại các hội thảo, tọa đàm tham vấn chính sách xây dựng Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), một số chuyên gia đã đề xuất xem xét lại mô hình đại học quốc gia và các đại học vùng, với quan điểm cho rằng mô hình đại học hai cấp hiện nay đang gây khó khăn cho sự phát triển của một số trường thành viên.

Phát biểu tại tọa đàm tham vấn chính sách xây dựng Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) được tổ chức tại Đại học Bách khoa Hà Nội (14/5), Thứ trưởng Bộ GD&ĐT Hoàng Minh Sơn cho biết, mô hình đại học hai cấp đã được đưa ra thảo luận nhiều lần.

Theo Thứ trưởng, đại học quốc gia và đại học vùng là những đơn vị được Nhà nước quản lý theo sứ mạng riêng, có vị thế riêng trong hệ thống GDĐH. Do đó, vấn đề cần đặt ra không phải là có nên tiếp tục duy trì đại học quốc gia hay đại học vùng, mà là cần bàn đến phương thức quản trị nội bộ, và xem xét mô hình này cần được cải tiến như thế nào để vận hành hiệu quả hơn.

Tại Hội nghị lấy ý kiến về các chính sách của Dự án Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) do Đại học Quốc gia TPHCM tổ chức (ngày 19/5), mô hình đại học quốc gia tiếp tục nhận được sự quan tâm và phân tích từ nhiều chuyên gia. Đánh giá về các quy định liên quan đến đại học quốc gia trong Dự thảo Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), PGS.TS Nguyễn Tấn Phát - nguyên Giám đốc Đại học Quốc gia TPHCM cho rằng vai trò của đại học quốc gia chưa được nhìn nhận đúng mức trong hệ thống GDĐH.

Do đó, ông đề xuất Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) sắp tới cần làm rõ mô hình đại học quốc gia là hệ thống đa ngành, đa lĩnh vực, đồng thời bổ sung các điều, khoản quy định cụ thể về vai trò đặc thù của đại học quốc gia trong luật.

Đồng quan điểm, PGS.TS Phan Thanh Bình – nguyên Giám đốc Đại học Quốc gia TPHCM nhận định Dự thảo Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) mới chỉ dừng lại ở việc xác định Đại học Quốc gia TPHCM là một đại học thực hiện nhiệm vụ quốc gia, mà chưa có thêm những điều khoản riêng biệt dành cho đại học quốc gia.

Điều này dẫn đến việc đại học quốc gia có thể bị nhìn nhận tương tự như các trường đại học khác, chưa phản ánh đúng vai trò dẫn dắt, tiên phong của đại học quốc gia trong hệ thống GDĐH Việt Nam. PGS.TS Phan Thanh Bình kiến nghị cần bổ sung một chương riêng về đại học quốc gia trong dự thảo luật, đồng thời duy trì mô hình hội đồng trường tại các trường thành viên của đại học quốc gia để bảo đảm hiệu quả trong công tác quản trị.

Theo các chuyên gia, việc thực hiện quyền tự chủ đại học theo Luật Giáo dục đại học sửa đổi 2018 đã tác động tích cực đến việc sử dụng hiệu quả các nguồn lực tài chính tại các trường. Nhiều báo cáo cho thấy, một tỷ lệ đáng kể các trường đại học đã có khả năng tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư, hoặc ít nhất là chi thường xuyên.
Điều này không chỉ giảm gánh nặng ngân sách Nhà nước mà còn cho phép các trường chủ động hơn trong việc tái đầu tư, phục vụ hoạt động nâng cao chất lượng đào tạo, nghiên cứu khoa học và tăng thu nhập cho cán bộ, giảng viên, người lao động.