Di sản hát Xoan Phú Thọ: Từ “vật vã” bảo tồn đến thế giới vinh danh

(NB&CL) Có thể coi là “kỳ tích” khi di sản hát Xoan Phú Thọ là trường hợp đầu tiên và duy nhất trong lịch sử của UNESCO đặc cách chuyển từ giai đoạn bảo vệ khẩn cấp sang ghi danh là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.

Gian nan chuyện phục dựng, bảo tồn di sản văn hóa TS. Trần Hữu Sơn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu ứng dụng văn hóa - du lịch: Cộng đồng phải được giao quyền quyết định việc phục dựng, bảo tồn di sản văn hóa NSND Vương Duy Biên: Phục dựng, phải giữ được hồn cốt di sản Sen Heritage - hành trình chắp ghép những “mảnh vỡ” của lịch sử 

Cho đến nay, hát Xoan đã có vị trí vững chắc không chỉ ở 4 phường Xoan gốc, nơi di sản này sinh ra mà còn có rất nhiều người đang thực hành di sản ở các địa phương khác trong tỉnh Phú Thọ. Di sản hát Xoan là trường hợp đầu tiên và duy nhất trong lịch sử của UNESCO được đặc cách chuyển từ giai đoạn bảo vệ khẩn cấp sang ghi danh là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại. Thành công này là nhờ có sự chung tay vào cuộc của chính quyền, ngành chức năng và cả cộng đồng.

UNESCO cũng đánh giá, dự án bảo vệ và phát huy giá trị di sản hát Xoan được Chính phủ Việt Nam phê duyệt đóng một vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ và phục hồi di sản với sự hỗ trợ đầy đủ của cộng đồng. Các biện pháp bảo tồn của Việt Nam được coi là kinh nghiệm quý trong bảo vệ các di sản trong tình trạng khẩn cấp trên thế giới.

Cá nhân tôi không tham gia trực tiếp vào quá trình phục dựng, bảo tồn hát Xoan thời kỳ trước năm 2011 nhưng cũng có mối nhân duyên với di sản này khi có một vài dự án liên quan đến hát Xoan, được tiếp xúc với nhiều nghệ nhân của các phường Xoan gốc, cũng có đôi điều chia sẻ, hầu mong bạn đọc có thêm vài thông tin thú vị.



Truyền thuyết nói rằng hát Xoan ra đời từ thuở vua Hùng, còn theo nhà nghiên cứu âm nhạc Đặng Hoành Loan, có thể hát Xoan xuất hiện vào thời Trần. Tuy nhiên hầu hết các nhà văn hóa đều thống nhất rằng, điệu múa, lối hát của hát Xoan rất cổ xưa. Theo các nghệ nhân kể lại, trước đây, hát Xoan rất được ưa chuộng, nó có mặt trong tất cả các đêm hội của làng. Các phường, hội hát Xoan được thành lập, ai được vào phường Xoan là cả một niềm tự hào. Trai gái trong làng không vào phường hát vẫn phải học cách hát để giao duyên, tìm bạn và để hòa nhập cộng đồng…

Nhưng cùng với sự đổi thay của lịch sử, nghệ thuật hát Xoan cũng trải qua nhiều biến cố thăng trầm; các đêm diễn xướng hát Xoan ngày càng vắng bóng, nghệ nhân hát Xoan lần lượt qua đời. Khoảng những năm 2009 - 2010, ít ai có thể ngờ chỉ sau hơn 10 năm, hát Xoan có được vị thế như hiện nay, bởi khi đó nhiều người còn đau đáu với nỗi lo hát Xoan sẽ mai một, thất truyền. Theo khảo sát của Sở VHTT&DL tỉnh Phú Thọ đầu năm 2010, toàn tỉnh còn 69 nghệ nhân hát Xoan, trong đó 31 người có độ tuổi từ 80-104 và chỉ có 8 người có khả năng truyền dạy. Tổng số người tham gia các phường Xoan hiện còn sống là 81, chỉ còn 49 người biết hát Xoan…

Theo ông Lê Công Luận, nguyên Phó Giám đốc Bảo tàng Hùng Vương, trong quá trình sưu tầm tư liệu gốc về hát Xoan Phú Thọ, các nhà nghiên cứu cũng chưa tìm ra một tư liệu nào ghi chép đầy đủ về nghi lễ hát Xoan, để dựa vào đó mà nghiên cứu một cách toàn diện nhất loại hình nghệ thuật ca múa cổ này. Trong khi hát Xoan đầy đủ nhất được chia ra làm 3 chặng thì văn bản Xoan gốc được cho là cổ nhất do cụ Nguyễn Khắc Xương sưu tầm và tặng lại Viện Âm nhạc năm 1998 cũng chỉ ghi chép lại chặng 2 với 14 quả cách của nghi thức hát. Văn bản bị mục nát khiến việc xác định niên đại khá khó khăn. Dựa vào tự dạng chữ Nôm, các nhà nghiên cứu cho rằng, sách được viết vào thời vua Minh Mệnh (1820 -1840).

Năm 2011, sau khi UNESCO ghi danh hát Xoan là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, nhiều nhà nghiên cứu cùng với các làng Xoan đã tích cực cùng địa phương bảo vệ di sản cả về hình thức diễn xướng, các bài bản hát Xoan, không gian văn hoá và các yếu tố khác.



Thực hiện điền dã điều tra về hát Xoan, các nhà nghiên cứu, các cán bộ văn hóa đã đi đến từng vùng quê, gặp gỡ các cụ cao niên của làng, các thế hệ đào, kép, trùm các phường Xoan… để trao đổi, phỏng vấn ghi chép lại thông tin, tư liệu hát Xoan theo lối cổ xưa. Sau nhiều năm nghiên cứu, xây dựng, công lao của họ đã được đền đáp xứng đáng.

Các nhà nghiên cứu tìm được thêm một văn bản Xoan chữ Nôm, trong đó chép lại một phần của chặng 3 - đó là phần chơi đúm, hát đúm. Theo đánh giá, văn bản này ra đời khoảng đời vua Thành Thái (1889-1907), độ dài trên dưới 2.000 chữ. Điểm khác nhau là nếu như văn bản Nôm thời Minh Mệnh sao chép 14 quả cách bằng các thể loại tứ ngôn, ngũ ngôn, thất ngôn… thì đặc thù của Nôm hát đúm chỉ có một thể loại song thất lục bát, vần điệu rất chỉnh, lời ca Xoan giản dị dễ ghi nhớ, dễ thuộc và có nguyên tắc trình bày trong khúc đoạn mở đầu và kết thúc.

Văn bản Nôm này cũng cho biết thêm về sự sáng tạo, sự lan tỏa sâu rộng giữa cộng đồng Xoan sở tại để làm nên sự khác biệt trong các đoạn hát đúm giao duyên giữa làng Xoan gốc trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Nghiên cứu qua hai văn bản Xoan Nôm còn cho biết thêm nhiều về những từ cổ, những điển cố, điển tích gắn với Xoan, chỉnh sửa những sai lạc về từ ngữ trong lời hát.

Có thể nói, những tư liệu điều tra về hát Xoan đều rất quý, giúp ta có thể tìm hiểu, nghiên cứu một cách toàn diện về đời sống kinh tế, xã hội vùng Xoan; nguồn gốc ra đời, các quy định, tục lệ, các điều cấm kỵ, các bài bản hát Xoan cổ, các điệu múa Xoan; trang phục biểu diễn Xoan; những quà tặng, phần thưởng mà các phường Xoan được nhận khi đi hát Xoan tại các cửa đình trong dịp đầu năm xuân mới; cũng như những thăng trầm của hát Xoan trong quá trình bảo tồn, lưu truyền và phát triển.

Ngoài ra, công tác kiểm kê, lưu trữ tài liệu, hiện vật, xuất bản ấn phẩm và trưng bày về hát Xoan cũng đạt những kết quả to lớn. Viện Âm nhạc đã ghi thu 31 bài bản Xoan cổ do các nghệ nhân lão luyện trình diễn; sưu tầm biên dịch các thần tích, thần phả tại các đình, miếu có liên quan hát Xoan.

Ấn phẩm “Tổng tập Hát Xoan Phú Thọ” - một bộ tài liệu nghiên cứu toàn diện về lịch sử, giá trị, hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị hát Xoan Phú Thọ từ năm 1957 đã được xuất bản - đây là tài liệu tin cậy để lưu giữ, nghiên cứu, truyền dạy và phổ biến di sản. Tỉnh Phú Thọ cũng xuất bản nhiều ấn phẩm, đĩa DVD làm tài liệu thực hành hát Xoan cho giáo viên dạy âm nhạc trong các trường học và các câu lạc bộ hát Xoan và dân ca trên địa bàn.

Được góp mặt trong vài dự án liên quan đến hát Xoan, bắt đầu từ bộ 2 DVD “Hát Xoan Phú Thọ - 26 bài xoan cổ” của Nhà xuất bản Âm nhạc - Bộ VHTT&DL phát hành năm 2013, cho tới loạt chương trình giới thiệu nghệ thuật hát xoan cho VTVcab năm 2020 và chương trình Giới thiệu Di sản Hát Xoan trên không gian mạng mà trọng tâm là chặng hát Quả cách do các nghệ nhân Phường xoan Thét thể hiện, đối với tôi, đó thật sự là những điều may mắn…